Αυτό είναι το σημείωμα που άφησε ο Μαγιακόφσκι, μία από τις πιο γοητευτικές προσωπικότητες των αρχών του εικοστού αιώνα, ένα «σύννεφο με παντελόνια», όταν αυτοκτόνησε.
Στο θεατρικό έργο Λίλια του Χρήστου Χαρτοματσίδη, εκτός από τον Μαγιακόφσκι, τον Βολόντια δηλαδή, εμφανίζονται η Λίλια και ο Όσιπ Μπρικ, υπαρκτά πρόσωπα και αυτά. Έτσι η πραγματικότητα εισχωρεί μέσα στο θεατρικό έργο και το τέμνει. Ο Πάμπλο Νερούδα αποκάλεσε την Λίλια «μούσα της ρωσικής avant-garde».
«Ήξερε πώς να είναι θλιμμένη, θηλυκή, περίεργη, με τα καπρίτσια της, περήφανη, ανεκτική, ευμετάβλητη, έξυπνη, ερωτευμένη. Σαν τις γυναίκες από τις κωμωδίες του Σαίξπηρ. Είναι όμορφη, με καστανά μάτια. Έχει μεγάλο κεφάλι, κόκκινα μαλλιά, είναι ευχάριστη και θέλει να γίνει χορεύτρια» γράφει γι αυτήν ο Βίκτορ Σκλόφσκι.
Η Λίλια Μπρικ γεννιέται στη Μόσχα το 1891. Παντρεύεται στα δέκα τέσσερα της χρόνια, με τον δεκαεπτάχρονο ποιητή και κριτικό Όσιπ Μπρικ. Οι δυο τους κάνουν έναν ανοιχτό γάμο. Ο Μπρικ αποδέχεται τις απιστίες της Λίλια. Όταν ο Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι συναντήσει την Λίλια Μπρικ, ο ποιητής θα είναι μόλις είκοσι δύο χρονών και η Λίλια είκοσι τρία. Οι τρεις τους θα γίνουν αχώριστοι και το 1918, ο Μαγιακόφσκι μετακομίζει και μένει μαζί τους. Στα δεκατρία χρόνια που ακολουθούν ο Όσιπ είναι ο Γάτος, η Λίλια η Ψιψίνα και ο Βλαντιμίρ το Κουτάβι.
Σε αντίθεση με τον θεατρικό μονόλογο Λίλια Μπρικ το τέλος της ιστορίας, σε σύλληψη της Κατερίνας Χιωτίνη που παίχτηκε το 2015 από την ίδια στο θέατρο Αλκμήνη, σε κείμενο Χάρη Σταθόπουλου, όπου παρουσιάζεται η πλευρά της Λίλια Μπρικ, στο θεατρικό έργο του Χαρτοματσίδη η Λίλια Μπρικ δικαιώνει την φήμη της σκληρής και αδίστακτης γυναίκας, που δεν υποχωρούσε μπροστά σε τίποτε και σε κανένα.
Έτσι ο Χαρτοματσίδης μας παρουσιάζει μία Λίλια εγωκεντρική, παράλογη, ζηλιάρα, που ζητά αποκλειστικότητα, ενώ δεν μπορεί να δοθεί ολόψυχα σε κανένα, μία εικόνα που δεν είναι μακριά από τον τρόπο που την παρουσιάζει και ο ίδιος ο Μαγιακόφσκι στις επιστολές του προς αυτήν. Η ίδια η Λίλια έσκισε τις δικές της επιστολές, οπότε μόνον να φανταστούμε μπορούμε κάποια στοιχεία της δικής της αλήθειας. Ως εκτελεστής πάντως της διαθήκης του Μαγιακόφσκι έσκισε και τις επιστολές των άλλων γυναικών με τις οποίες αλληλογραφούσε ο Μαγιακόφσκι και αυτό κάτι λέει για τον χαρακτήρα της. Στο έργο όπως άλλωστε και στην πραγματικότητα και ο Όσιπ και η Λίλια ανήκουν στην Μυστική Αστυνομία. Μάλιστα στην αληθινή ζωή του, δεν ήταν λίγες οι φορές που ο Όσιπ Μπρικ κρεμούσε έξω από την πόρτα του διαμερίσματος του μια χειρόγραφη πινακίδα που έγραφε: «Εδώ ζει ο Μπρικ όχι διάκονος της ποίησης. Εδώ ζει ο Μπρικ, συνεργάτης της ΤΣΕ.ΚΑ.»
Στο θεατρικό έργο του Χρήστου Χαρτοματσίδη o Μαγιακόφσκι αρχικά και η Λίλια μετά επαναλαμβάνουν ότι η ίδια η Λίλια είναι η επανάσταση. Είναι φανερό ότι αυτήν εκπροσωπεί, μία Επανάσταση που ζητάει τα πάντα, αλλά δεν δίνει τίποτε. Σε κάποιο δε σημείο αναφέρεται κάτι που δεν θα τολμούσαν οι ήρωες να υποστηρίξουν στην αληθινή ζωή, ότι οι Μυστικές Υπηρεσίες είναι η Επανάσταση. Μία Επανάσταση που έχει όμως εκφυλιστεί όπως έχει διαρραγεί και η σχέση των τριών προσώπων του τριγώνου, του Όσιπ, της Λίλια και του Μαγιακόφσκι, αφού παρουσιάζεται παρηκμασμένη πια στο έργο του Χαρτοματσίδη, μία σχέση γεμάτη κυνισμό, χωρίς αγάπη, φιλία ή έρωτα. Όσο για την Επανάσταση αυτή είναι Κρόνος που καταβροχθίζει τα παιδιά του, είναι στυγνή εξουσία που περιπαίζει και ταπεινώνει τους πολίτες, που τους τιμωρεί με την γραφειοκρατία και την υπονομευτική τρομοκρατία των αξιωματούχων της. Η εξουσία σε όλη την γελοιότητά της εκπροσωπείται στο θεατρικό έργο του Χαρτοματσίδη από τους δύο φρουρούς, που ο ένας φοράει στρατιωτική και ο άλλος ναυτική χλαίνη. Ο συγγραφέας τους παρουσιάζει σαν γκροτέσκ φιγούρες, θλιβερές και αστείες μαζί, καρικατούρες που προκαλούν το γέλιο.
Μία άλλη υπαρκτή γυναικεία μορφή που έρχεται να πάρει μέρος στο έργο του Χρήστου Χαρτοματσίδη είναι η Νόρα, η ηθοποιός Βερόνικα Πολόνσκαγια. Αυτή είναι το τέταρτο πρόσωπο του δράματος. Στο θεατρικό έργο του Χαρτοματσίδη, στην δέκατη τρίτη και τελευταία σκηνή θα είναι το τελευταίο άτομο με το οποίο θα μιλήσει ο Μαγιακόφσκι και μόλις αυτή θα αποχωρήσει από την σκηνή, αυτός θα σκοτωθεί.
Τι έγινε όμως στην αληθινή ζωή; Λίγο πολύ το ίδιο.
Η Βερόνικα σύναψε ερωτικό δεσμό με τον Μαγιακόφσκι υπό τις ευλογίες του ζεύγους Μπρικ, που ουσιαστικά τους έφερε σε επαφή, προκειμένου να ξεπεράσει ο ποιητής την απογοήτευση του από το άδοξο ειδύλλιο με την Τατιάνα Γιακόβλεβα. Ήταν και στην πραγματικότητα ο τελευταίος άνθρωπος που είδε τον Μαγιακόφσκι, και που σύμφωνα με την μαρτυρία της ξεψύχησε στην αγκαλιά της. Την ημέρα της κηδείας του μεγάλου Ρώσου ποιητή η Βερόνικα δε μπόρεσε να παραστεί στην τελετή γιατί κλήθηκε εκ νέου για ανάκριση.
Σε αντίθεση με το έργο του Γιάννη Λασπιά Mayakovsky My Love στο οποίο κεντρικά πρόσωπα του έργου είναι οι τρεις μεγάλοι έρωτες του Μαγιακόφσκι: Λίλια Μπρικ, Βερόνικα Πολόνσκαγια, Τατιάνα Γιάκοβλεβα, στο έργο του Χαρτοματσίδη η μορφή που δεσπόζει είναι περισσότερο μία μορφή φάντασμα, η αόρατη γραφειοκρατία ενός απολυταρχικού συστήματος.
Δηλαδή ο Χρήστος Χαρτοματσίδης αν και αρκετά πιστά δανείζεται από την πραγματικότητα τα χαρακτηριστικά και τις ιδιότητες των προσώπων που παρουσιάζει, ρίχνει τον φακό του πιο πολύ στο πολιτικό σκέλος της αυτοκτονίας του Μαγιακόφσκι. Εκεί στα σύνορα μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας, πιστός στην ιστορική αλήθεια αλλά και στην δική του έμπνευση, καταστρώνει την πλοκή του έργου του. Και στην πραγματικότητα οι τρεις ήρωες του ζούσαν μαζί, κάποιες φορές μάλιστα το ζεύγος κλείδωνε τον Μαγιακόφσκι και αυτός κλαψούριζε και έβριζε για να τον αφήσουν να μπει μέσα, ενώ οι άλλοι δύο τον βασάνιζαν σαδιστικά, όπως συμβαίνει και στην θεατρική πραγματικότητα του Χαρτοματσίδη στις τρεις πρώτες σκηνές του έργου. Και ο Όσιπ και η Λίλια ανήκουν στην μυστική υπηρεσία. Η Νόρα, ήταν υπαρκτό πρόσωπο και ήταν κοντά στον ποιητή όταν αυτοκτόνησε.
Έτσι ο Χρήστος Χαρτοματσίδης δεν ανατρέπει τα γεγονότα. Ίσα ίσα τα χρησιμοποιεί ως πλατφόρμα πάνω στην οποία στηρίζει το θεατρικό του έργο. Από εκεί και έπειτα όμως με αριστοτεχνικό τρόπο δημιουργεί ένα ασφυκτικό σύμπαν τρόμου, μέσα στο οποίο το υποκείμενο πολίτης συντρίβεται κάτω από την εξουσία των δύο φρουρών, αλλά και την σαδιστική εξουσία της ίδιας της Επανάστασης που εκπροσωπείται από την σκληρή γυναίκα που θέλει να τον κάνει υποχείριο της. Οι δολοπλοκίες που εξυφαίνονται, οι ανίερες συμμαχίες ανάμεσα στις δύο γυναίκες, τα διάφορα παιχνίδια δύναμης παρουσιάζονται με έναν σκωπτικό τρόπο, υπάρχει μία ταχύτητα εναλλαγής του αστείου με το τραγικό, του σοβαρού με το γελοίο.
Το έργο του Μαγιακόφσκι κρίνεται ιδεολογικά ακατάλληλο και κατεβαίνει και πίσω από την απόφαση αυτή μαθαίνουμε ότι βρίσκεται η ίδια την αγαπημένη του ποιητή, η Λίλια Μπρικ που είναι ταυτόχρονα και η Υπεύθυνη Τομέα Θεάτρου και Κινηματογράφου, ενώ στην ενδέκατη σκηνή υπάρχει ένα καροτσάκι, σκεπασμένο με σεντόνι. Εδώ ο συγγραφέας μας κλείνει το μάτι, γιατί το καροτσάκι είναι βγαλμένο από την πιο διάσημη σεκάνς της ιστορίας του κινηματογράφου, την εξάλεπτη δηλαδή σκηνή στις σκάλες της Οδησσού με το μωρό στο καρότσι που πέφτει από τις σκάλες, στην ταινία του Eisenstein. Τι πέφτει λοιπόν από τις σκάλες; Ποια είναι η πτωτική πορεία του συστήματος που αναγκάζει τον ποιητή να αυτοκτονήσει;
Είπαμε ότι ο συγγραφέας μένει πιστός στην πραγματικότητα. Ωστόσο, υπάρχει μία ανατροπή στο έργο. Στην τελευταία σκηνή. Το τελευταίο λεπτό. Η υπογραφή του Χρήστου Χαρτοματσίδη. Αφού έχει φύγει η Νόρα, μιλάει ο Μαγιακόφσκι και λέει:
ΒΟΛΟΝΤΙΑ: Κι όμως έχει δίκιο η Νόρα. Η πραγματική ζωή δεν έχει καμία σχέση με όλα αυτά. Η ζωή είναι ν’ αγαπάς, να χαίρεσαι, να αγωνίζεσαι και όχι να μυξοκλαίς. Όχι που να πάρει, δεν θα σας κάνω το χατίρι.
Και εκείνη ακριβώς την στιγμή ακούγεται ένας πυροβολισμός και ο Μαγιακόφσκι πέφτει. Και ανοίγει ένα μικρό παραθυράκι ο συγγραφέας στην πιθανότητα να μην αυτοκτόνησε ο ίδιος, αλλά να τον πυροβόλησαν. Πάντως είτε αυτοκτόνησε είτε τον πυροβόλησαν η αλήθεια είναι μία. Το ίδιο το καθεστώς, αυτό για το οποίο αγωνίστηκε και πίστεψε, τελικά είναι αυτό που τον εξοντώνει.
Ο θεατρικός λόγος του συγγραφέα συγκεντρώνει όλες τις αρετές που πρέπει να έχει αυτό το είδος γραφής. Δηλαδή την προφορικότητα, την γρήγορη δράση, την εναλλαγή καταστάσεων, έτσι που ο αναγνώστης θεατής να μην πλήττει, αλλά να παρακολουθεί ενεός τα τεκταινόμενα.
Είναι ένα έργο πικρό, σατιρικό, σκληρό. Ο συγγραφέας αποδομεί τα πάντα, την αγάπη, την φιλία, τις ανθρώπινες σχέσεις, την Επανάσταση, το σύστημα, την ιδεολογία και στο τέλος μαζί με τον Μαγιακόφσκι σκοτώνεται και η ευαισθησία και η πίστη στα ιδανικά. Μία πολιτική σάτιρα της γραφειοκρατίας και του πλέγματος εξουσίας σε κάθε αυταρχικό και απολυταρχικό καθεστώς. Έργο κλασικό και πολύ ενδιαφέρον αυτό το θεατρικό του Χαρτοματσίδη μας αφήνει προβληματισμένους και σκεπτικούς.
Θα τελειώσω με τις τελευταίες σκηνικές οδηγίες του συγγραφέα.

Πάλι φως. Ο Βολόντια νεκρός. Από την πόρτα βγαίνουν οι φρουροί κι απομονώνουν με κόκκινες ταινίες τον χώρο του συμβάντος. Περιφρουρούν τον χώρο. Η σκάλα διακριτικά εξαφανίζεται. Κλείνει το παράθυρο.
ΣΚΟΤΑΔΙ

Χλόη Κουτσουμπέλη

Παρουσίαση στην 13η ΔΕΒ Θεσσαλονίκης με αφορμή το θεατρικό έργο Λίλια που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Μανδραγόρας.

«Μ»