Αυτό δεν είναι μια πίπα…

Κυρίες, κύριοι, σύντροφοι, εκείνη η παλιά ερώτηση, “ποιοι είμαστε;” βρίσκει απογοητευτική απάντηση σε αυτόν εδώ τον κόσμο όπου αναγκαστικά ζούμε. Πράγματι, δεν είμαστε παρά οι υπήκοοι αυτού του κόσμου, του τάχα πολιτισμένου, όπου η ευφυΐα και η χαμέρπεια, ο ηρωισμός και η βλακεία, βολεύοντάς τα μια χαρά μεταξύ τους, βρίσκονται εναλλάξ στο προσκήνιο. Είμαστε οι υπήκοοι αυτού του ασυνάρτητου και παράλογου κόσμου, που κατασκευάζει όπλα για να εμποδίσει τον πόλεμο, όπου η επιστήμη χρησιμοποιείται για να καταστρέφει και για να σκοτώνει, όπου η πιο παρανοϊκή δραστηριότητα έχει τα πιο αντίθετα αποτελέσματα: ζούμε σε έναν κόσμο όπου παντρεύονται για τα λεφτά, όπου χτίζουν παλάτια που σαπίζουν εγκαταλειμμένα στις ακτές. Αυτός ο κόσμος στέκεται ακόμη κακήν κακώς όρθιος, αλλά ήδη βλέπουμε να λάμπουν μες στη νύχτα τα σημάδια της επερχόμενης καταστροφής.

(Από διάλεξη του Ρενέ Μαγκρίτ το 1938 στην Αμβέρσα)

Όταν με τη φράση «Αυτό δεν είναι μια πίπα» υποτίτλιζε το γνωστό έργο με την περίφημη πίπα του ο Βέλγος σουρεαλιστής ζωγράφος René Magritte (1898-1976) όλοι ξαφνικά, του Φουκώ περιλαμβανομένου, άρχισαν τις θεωρίες περί οπτικής αναπαράστασης και πραγματικότητας, επαναφέροντας τη γνωστή διάκριση του Πλάτωνα περί του νοητού και αισθητού  κόσμου: με τις ιδέες των πραγμάτων, τα όντως όντα, να βρίσκονται στον κόσμο των ιδεών και τα αντικείμενα που αντιλαμβανόμαστε στην καθημερινότητά μας να μην είναι παρά είδωλα των πραγματικών αντικειμένων. Ίσως στην πλατωνική θεωρία του γείτονά μας (στα γραφεία του Μανδραγόρα επί Κολωνώ) φιλοσόφου, να βάσισε και ο Μαγκρίτ τις απόψεις του όταν υπενθύμιζε πως πρέπει να αμυνθούμε ενάντια σ’ αυτήν τη μέτρια πραγματικότητα, που την έχουν διαμορφώσει αιώνες ολόκληροι ειδωλολατρίας για το χρήμα, τις φυλές, τις πατρίδες, τους θεούς, τα συμφέροντα… Όταν έγραφε[1] πως οι άνθρωποι πλανώνται να θεωρούν τα υλικά αγαθά ως πραγματικές αξίες που παρέχουν τη γνώση της αλήθειας –άλλωστε «αλήθεια» δεν είναι παρά η εικόνα που μας δίνει η περιορισμένη όρασή μας. Και από την άποψη αυτή τουλάχιστον οι εκλεκτοί καθοδηγητές του λαού θα έπρεπε να είναι επιφυλακτικότεροι στη διατύπωση των αληθειών τους ή τουλάχιστον να ’χουν την εντιμότητα να ομολογήσουν πως μιλούν για τη δική τους αλήθεια που κατ’ ανάγκη δεν συμπίπτει πάντοτε με τη δική μας.

Συνεχίζοντας την παραπάνω συλλογιστική μεταξύ ειδώλου και όντος θα λέγαμε ότι και η ευτυχία της συσσώρευσης πλούτου μπορεί να αποδειχτεί φενάκη για τις περίφημες και αδιόρατες «αγορές» αν, για παράδειγμα, τα δις που σωρεύουν δεν είναι πραγματικά χρήματα αλλά κάλπικα είδωλα των αληθινών ευρώ που βρίσκονται εξασφαλισμένα, όχι στις Ελβετικές τράπεζες, αλλά στον νοητό κόσμο. Άρα και το ελληνικό χρέος, για να ’ρθουμε και στα δικά μας, δεν είναι παρά μία φούσκα, ένα είδωλο αφού την πραγματική οφειλή θα τη γνωρίσουμε όταν με το (κακό) μετακομίσουμε ή μας μετακομίσουν τα μέτρα των δανειστών μας, στην άλλη, παραδεισένια ή κολασμένη –ανάλογα με τη συμμετοχή του καθενός μας στα συσσίτια του Sky– ζωή. Μια άλλη υπερασπιστική γραμμή, στις τόσες, που θα μπορούσε να μπει στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων.

Το σημαντικό δηλαδή στη ζωή, κι επομένως στην τέχνη, δεν είναι αν το αντίγραφο, δηλαδή η καθημερινότητά μας ή το έργο τέχνης μοιάζει (ή πρέπει να μοιάζει) προς το πρότυπο, αλλά ότι το πρότυπο πρέπει να έχει το κουράγιο να μοιάζει στο αντίγραφό του. Με άλλα λόγια η τέχνη θα ήταν πολύ ρηχή, στατική και προβλέψιμη αν απεικόνιζε απλώς κάτι που υπάρχει ως είδωλο. Αφού σκοπός της είναι να πλησιάσει αυτό που υπάρχει στον κόσμο των ιδεών, να αποτυπώσει πολυεπίπεδα και πολυπρισματικά τα όντως όντα. Όπως ακριβώς συμβαίνει και στη ζωή: όχι όμως αυτή που μας επιβάλλεται ως ψευδεπίγραφος γκρίζος μονόδρομος του στυλ «υπογράφετε/ υποτάσσεστε ή πεθαίνετε» αλλά αυτή που διεκδικούμε ως πολύχρωμη πραγματικότητα πέρα και έξω από τα όριά της.

Καταλαβαίνουμε επομένως σε πόσα ευτελή αναλώνουμε τις ώρες μας για να πληροφορούμαστε απόψεις-είδωλα (βλ. μη πραγματικές πληροφορίες, άρα παραπληροφορημένους και παραπληροφορούντες τηλεπερσόνους με ακράτεια πολιτικοφιλοσοφικού οίστρου),   εκπροσώπους κομμάτων, θεσμών, γραφειοκρατών του ΔΝΤ. Και μάλιστα για έναν ευρωπαϊκό εσμό που μοιάζει ανίκανος να διδαχτεί από την παρακμασμένη εμπειρία της Σοβιετικής γραφειοκρατίας και επιχειρεί να μετατρέψει σε έναν σύγχρονο πήλινο Γολιάθ την κάποτε πεφωτισμένη Δύση. Ή μήπως ακριβώς η ιδέα της άλλοτε νομενκλατούρας του ΚΚΣΕ εμπνέει και τα βήματα των μελανόμορφων «τεχνοκρατών» της ακραιοφιλελεύθερης ολιγαρχίας αποβλέποντας στην εκμηδένιση των ανθρώπων; Δε φοβούνται μήπως τελικά έχουν την τύχη ενός Τσαουσέσκου; Όσοι ζουν από αυτήν την απραξία, ποθούν να τη σταθεροποιήσουν, ξανασοβατίζουν, με το «ρεαλιστικό» λεγόμενο τρόπο τους, το παλιό οικοδόμημα, επιταχύνοντας την επικείμενη πτώση του, προβλέπει από χρόνια ο Μαγκρίτ προτείνοντας «την προλεταριακή επανάσταση που θα μεταμορφώσει τον κόσμο».

Μήπως τελικά η σωτηρία μας δε βρίσκεται στους θεσμούς, όπως λέγαμε και στο προηγούμενο σημείωμά μας, αλλά στην απόφαση να διεκδικήσουμε τη ζωή με τους δικούς μας όρους; Άλλωστε «Χωρίς μια επαναστατική σκέψη ενάντια στους λίγο – πολύ αυθαίρετους κανόνες που προσπαθούν να μας επιβάλουν, ο σουρεαλισμός δεν θα μπορούσε να αποδώσει μια υπέρτατη αξία στην ιδέα ότι η ανθρώπινη ζωή πρέπει ανυπερθέτως να είναι άξια να τη ζει κανείς», έγραφε ο Βέλγος ζωγράφος με αφορμή το κίνημα του υπερρεαλισμού προτάσσοντας την υποχρέωση κάθε ανθρώπου στη διεκδίκηση του αδύνατου: «Η ελευθερία, ο έρωτας και η ποίηση σημαίνουν ότι το αδύνατο μας έλκει».

Η ποίηση είναι μια πίπα, διαβάσαμε σ’ έναν τοίχο του Μουσείου Μαγκρίτ. Να εκλάβουμε τη φράση κυριολεκτικά ή μεταφορικά; ως έπαινο ή ως απαξίωση; Κι εν τέλει μήπως με τον ίδιο, τον δοκιμασμένο τρόπο από τα χρόνια της συμπατριώτισσάς μας Πυθίας μπορούμε να καλμάρουμε τους πιστωτές μας με τη φράση Η συμφωνία είναι μια πίπα; Εννοώντας δηλαδή ότι η συμφωνία που μας προτείνουν είναι ένα έργο τέχνης…

[1] Απόσπασμα από το βιβλίο του Ρενέ Μαγκρίτ, Τα Κείμενα, εκδ. Οδυσσέας, 2009.

«Μ»