Έως ότου –φως μου– βγούμε απ’ την τρικυμία αυτού του κόσμου[1]
Αναζητώντας το αίνιγμα της γένεσης στη γεωλογία και στη φυσική ιστορία, ο νεαρός φυσιοδίφης Κάρολος Δαρβίνος ταξίδεψε ως πλήρωμα στο μικρό πολεμικό πλοίο Μπιγκλ του Βασιλικού Ναυτικού της Αγγλίας (1831-1836) στη Γη του Πυρός, τις Άνδεις και τα ηφαιστιογενή νησιά Γκαλαπάγκος. Η καταγωγή των ειδών, έργο που συντάραξε τον επιστημονικό κόσμο της εποχής του απέδειξε περίτρανα την καταγωγή του ανθρώπου, τη βιολογική του εξέλιξη στη γη και την πιθανή εξέλιξή του στο μέλλον. Άλλο όμως η φύση και διαφορετικό η ψυχοσύνθεση του καθενός μας που απ’ ό,τι φαίνεται επαναλαμβάνεται σταθερά ανά τους αιώνες: αγωνίες για αναγνώριση, επιβολή, δικαίωση, η αίσθηση ότι όλοι μας χρωστάνε για τα σπουδαία που προσφέρουμε σε τέχνες & γράμματα (για να περιοριστούμε στα οικεία μας μονοπάτια), και που οικειοθελώς προσφέρουμε χωρίς κανείς να μας το έχει ζητήσει. Όποια πράξη ή παράλειψη προκύπτει εκ μέρους μας είναι προϊόν επιλογής. Ο καθείς και τα όπλα του. Ο καθένας με τις αρχές και τις αξίες του.
Με αφορμή το «Έτος Σκαρίμπα» (που λόγω πληθώρας ύλης πέταξε στα βράχια, για άλλη μια φορά, τον προγραμματισμό μας, αυτονόητο ότι οι εκκρεμότητες της ύλης θα δημοσιευθούν στο επόμενο 72ο τεύχος του Μανδραγόρα), έπεσε στα χέρια μας ένας λίβελος –δεν θα ’λεγα αδικαιολόγητος– του «Ακαδημαϊκού» (όπως υπογράφει) Γρηγορίου Ξενόπουλου (1867-1951), που υπήρξε ο ιδρυτής το 1927, της «Νέας Εστίας» με τον εκδοτικό οίκο Κολλάρος και Σία, διάδοχο του Οίκου Ι. Κασδόνη. Το κείμενο στρέφεται κατά του τότε νέου και φιλόδοξου Πέτρου Χάρη (Ιωάννης Μαρμαριάδης, 1902-1998) που το 1969, μεσούσης της δικτατορίας έγινε κι αυτός της «Ακαδημίας Αθηνών»,. εκλεγμένος πρόεδρός της το 1977 (προφανώς για τη στάση του στη διάρκεια της δικτατορίας), τιμηθείς με κρατικό βραβείο ταξιδιωτικής λογοτεχνίας αλλά και με αγιορείτικους μεγαλόσταυρους και παράσημα αγίων. (Πλήθος στοιχείων για τον ρόλο της Ακαδημίας και του Πέτρου Χάρη στον τύπο της εποχής, σε Φυλλάδιο του Υπουργείου Προεδρίας Κυβερνήσεως επί Παττακού, βλ. «Η Πνευματική ηγεσία δια την 21 Απριλίου 1967», σε δημοσιεύματα στον «Ελεύθερο Κόσμο» του Σάββα Κωνσταντόπουλου… Τ’ ανασύρουμε στη μνήμη μας 50 χρόνια από την αποκατάσταση της δημοκρατίας στον τόπο μας όχι απλώς για λόγους ιστορικούς αλλά ενδεχομένως και παιδευτικούς.)
Ο Πέτρος Χάρης τον Ιανουάριο του 1933 έως το Δεκέμβριο του 1934 ανέλαβε από κοινού με τον Γρηγόριο Ξενόπουλο τη διεύθυνση της «Νέας Εστίας», οπότε και τον εκπαραθύρωσε για να μείνει επί 52 έτη (1935-1987) μόνος κυρίαρχος.
«Τον περασμένο Γενάρη», γράφει εν έτει 1937 ο Ξενόπουλος (περ. «Νεοελληνικά Σημειώματα», εκδότης Γιάννης Σκαρίμπας, τχ. 5, Ιούλιος-Αύγουστος 1937, σελ. 75-76), «όταν η «Νέα Εστία» συμπλήρωσε δεκαετία από την ίδρυσή της, ο ειρημένος Πέτρος Χάρης φορτώθηκε τους φίλους του δημοσιογράφους [ ] να γράψουν πανηγυρικά άρθρα και να πουν πως μόνο αφότου το πήρε στα χέρια του ένας νέος άνθρωπος το περιοδικό εξελίχθηκε, προόδεψε, συγχρονίστηκε, ζωντάνεψε και έγινε της προκοπής. Τα παραγγελμένα, τα εμπνευσμένα και σχεδόν υπαγορευμένα από τον ίδιον αυτά άρθρα –δεν τα ξέρουμε τώρα;– ο Πέτρος Χάρης τα μάζεψε για ρεκλάμα σε μια φυλλάδα. Και τώρα κορδώνεται, καμαρώνει, καυχιέται και με βρίζει –βλέπω άρθρο του στη «Νέα Εστία» της 15 Ιουλίου πως μόνο του λόγου του ξέρει να διευθύνει και να «διατηρεί» περιοδικό –το είπε, βλέπετε και ο Μελάς! [ ] Δεν ξέρει λοιπόν πως το περιοδικό όλο είναι ο διευθυντής του, η ψυχή του, το πνεύμα του, η ιδέα του, η γνώμη του, το γούστο του το τακτ του, η περιωπή του –και πως όσο διαφέρει αυτός ο Χάρης από μένα σε λογοτεχνική αξία, σε κριτική ικανότητα, σε μόρφωση, σε γνώση, σε πείρα και σε ανθρωπισμό, άλλο τόσο διαφέρει κι η “Νέα Εστία” που διευθύνει του λόγου του από την πρώτη εκείνη που ίδρυσα και διεύθυνα εγώ. Δραστηριότητα έχει, καταφερτζής, είναι θόρυβο ξέρει να κάνει πολύν. Κατορθώνει να του δημοσιεύουν όλες οι εφημερίδες, άρθρα κι άρθρα δωρεάν –έχει φίλους! [ ] Ανεβοκατεβαίνει τα υπουργεία, τους γίνεται κουνούπι και καταφέρνει να του δίνουν χρηματικά βραβεία και επιχορηγήσεις. Καθόλου δύσκολο δεν είναι να συγκεντρώνεις ύλη όταν τρέχει ο Δετζώρτζης και πληρώνει ο Κολλάρος. Το δύσκολο είναι να τη διαλέξεις, να την επιθεωρείς, να την εναρμονίζεις. Να είναι έτσι το περιοδικό σου σαν ένας ζωντανός και ευγενής οργανισμός όπου τίποτε το ξένο το αταίριαστο να μη χωρεί. Κι ακόμα πιο δύσκολο να γράφεις εσύ ο ίδιος στο περιοδικό σου, να λες τη γνώμη σου, να φωτίζεις και να καθοδηγείς. [ ]Αφήνω τις κριτικές που χωρίς επίβλεψη, χωρίς οδηγία, χωρίς φόβο διευθυντή, ασεβούν, οργιάζουν [ ] τέτοια πνευματική κατάντια και ποιος ξέρει μήπως γι’ αυτή την κατάντια αύξησε η κυκλοφορία της!… [ ]
Όταν έπεσε στα χέρια του η «Νέα Εστία» δεν ήταν δική μου. Προ πολλού την είχα εκχωρήσει στον Νίκο Κολλάρο κι αυτός του την έδωσε –η πολυθρύλητη συγκατάθεσή μου ήταν τύποις για τα μάτια– εκτιμώντας την καπατσοσύνη του νέου να κάμει ρεκλάμα και να παίρνει χρηματικά βραβεία και επιδόματα. Αν θα έπεφτε για πάντα η περιωπή του περιοδικού λίγο τον έμελλε τον Οίκο Κολλάρου. Φτάνει που θα ανέβαινε η κυκλοφορία μα και το καινούργιο κοινό που θα τραβολογούσε η ρεκλάμα, τι παραπάνω καταλαβαίνει; Πολλές σελίδες θέλει, πολλές εικόνες, καλό χαρτί και …κουτσομπολιό.»
Έχουν περάσει 87 χρόνια κι όμως νομίζεις πως όλα τούτα αφορούν τις μέρες μας, ήθη και πρακτικές διαχρονικές και πάντα κωμικοτραγικά επίκαιρες. Να προσθέσουμε πως ο Πετροχάρης υπήρξε και ιδρυτικό μέλος της «Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών» [με τους Μυριβήλη, Βενέζη, Κ. Ουράνη (πρώτος πρόεδρός της στις 20.10.1948), Άλκη Θρύλο (Ελένη Ουράνη), Ιωάννα Μπουκουβάλα-Αναγνώστου, Ι.Μ. Παναγιωτόπουλο, Τερζάκη, Καραντώνη, Γιάννη Χατζίνη κ.ά που στην πλειοψηφία τους, το 1951, θ’ αποτελέσουν τα μέλη της Ομάδας των Δώδεκα, μηχανισμός απονομής λογοτεχνικών βραβείων και διαμόρφωσης εξουσιαστικ΄ν σχέσεων στον λογοτεχνικό χώρο]. Η εθνικόφρων εταιρεία προέκυψε, εν μέσω Εμφυλίου, από τη διάσπαση της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, όπου πλειοψηφούσαν αριστεροί λογοτέχνες. Από τις πρώτες αποφάσεις της Εθνικής Εταιρείας ήταν να θέσουν τις υπηρεσίες τους «στη διάθεση της Κυβερνήσεως για την ενίσχυση της πνευματικής επιστρατεύσεως του Έθνους κατά τη σημερινή κρίσιμη ώρα της Πατρίδας.»
Κι επειδή εσχάτως πολύς ο θόρυβος και ο διαγκωνισμός περί των βραβείων του Ιδρύματος Ελένης & Κώστα Ουράνη, Ακαδημίας κλπ που αποτελούν τίτλο αναγνώρισης και δικαίωσης της λογοτεχνικής μας διαδρομής, απλά να θυμίσω πως η Ελένη Ουράνη, ως Αντιπρόεδρος της Εθνικής Ε.Ε.Λ. εν μέσω δικτατορίας στέλνει επιστολή (24.6.1967) στον Σάββα Κωνσταντόπουλο που δημοσιεύεται στον αλησμόνητο …«Ελεύθερο Κόσμο»: «Η Εθνική μας Κυβέρνησις η οποία με τόσο ζήλο κι αποδοτικότητα ενδιαφέρεται για όλους όσους εργάζονται και παράγουν πρέπει να φροντίση…»
Η δημοκρατία είναι επισφαλής αλλά και συνάμα ιερή υπόθεση που οφείλουμε να προασπίζουμε διαρκώς. Το ίδιο η τέχνη.
Μ
[1] Γιάννη Σκαρίμπα «Φαντασία».