Αν και ο Γιάννης Αντωνιάδης ήταν πολυτάλαντος και δραστήριος άνθρωπος δεν είναι σήμερα γνωστός, όσο τουλάχιστον θα περίμενε κάποιος. Δεν βρίσκεται καταχωρημένος σε βιογραφικά λεξικά, δεν αναφέρεται ούτε καν ονομαστικά σε ιστορίες της λογοτεχνίας. Ακόμα και στο διαδίκτυο οι αναφορές σ’ αυτόν είναι περιορισμένες και διάσπαρτες. Δεν έχω εντοπίσει τυπικές βιογραφικές πληροφορίες και δράσεις ώστε να μπορώ να τις συνδυάσω με γεγονότα που καταγράφονται ή αναπτύσσονται στο έργο του και οι οποίες πιθανολογούνται από αυτό. Η ζωή του Αντωνιάδη καλύπτει την περίοδο από το 1885 περίπου(;) ως μετά το 1964, οπότε και εκδίδεται το τελευταίο βιβλίο του. 

Οικογενειακή παράδοση

Ο Γιάννης Αντωνιάδης ήταν εγγονός του Δημητρίου και γιος του Αντωνίου Αντωνιάδη. Ο παππούς Δημ. Αντωνιάδης (1882-1912) ήταν μαθητής και ομοϊδεάτης του Γρηγορίου Κωνσταντά (Μηλιές 1753-1844), ελληνοδιδάσκαλος και προεστός. «Τι έκανε ο δημογέροντας παππούς μου όταν εξέπεσε; Είχε επιβάλει στη μάνα μου και στην ψυχοκόρη που στο σπίτι του απέμεινε πιστή, να στρώνουν τα πολυτελή σερβίτσια στο τραπέζι μας, κι ας μην είχανε να του σερβίρουν μήτε ξινό τραχανά» (Από το: «Οι γιατροί κάποτε», 1961). Εικόνα του παππού του πρόσφερε ο Γιαν. Αντωνιάδης στη Βιβλιοθήκη των Μηλεών Πηλίου.

Εκτός από την ιστορία του παππού, ενδιαφέρον παρουσιάζει και η ιστορία του πατέρα του Αντώνη Αντωνιάδη. Όπως γράφει ο γιος Γιάννης Αντωνιάδης, ο πατέρας του υπηρέτησε με συνέπεια και αίσθημα ευθύνης επί 37 χρόνια στο Ιππικό, ξεκινώντας από τους κατώτερους βαθμούς. Παρά τις επαγγελματικές και τις οικονομικές δυσκολίες του ο Αντώνιος Αντωνιάδης διέσωσε, διαφύλαξε και συντήρησε έναν εθνικό θησαυρό, τον «Κώδικα* Ιωάννου Οικονόμου του Λαρισαίου», τον οποίο και παρέδωσε στην Εθνική Βιβλιοθήκη. Ο Ιωάννης Οικονόμος (1783-1842) ήταν λόγιος, φιλικός και αγωνιστής του 1821, ο οποίος συγκέντρωσε και διέσωσε περισσότερες από 300 επιστολές όπου καταγράφονται και γίνονται γνωστές πολύτιμες πληροφορίες για τον Ιωαν. Βηλαρά, τον Κων. Κούμα κ. α. λογίους πρωταγωνιστές της εποχής. Όπως γράφει ο Μιχ. Περάνθης (1917-1984), «ο κώδικας σώθηκε χάρις στον ζήλο του επιλοχία, τότε, Αντ. Αντωνιάδη που πραγματοποίησε την έκδοση και είχε προηγουμένως δημοσιεύσει σκόρπια κείμενα από τον κώδικα στην εφημερίδα του «Υγειονομικός Κόσμος». Στο φύλλο 6 της 22ας Μαΐου 1930 λ.χ., δημοσιεύεται επιστολή του Βηλαρά «Προς το γιατροφιλόσοφο κυρ Γιώργη Καλαρά από Λάρσα τις 10 Μαρτίου 1815 εις Κόρθο». Η απάντηση του Καλαρά προς τον Βηλαρά δημοσιεύεται στο επόμενο φύλλο (αρ. 7, 29 Μαΐου 1930) του «Υγειονομικού  Κόσμου».

Στη βιβλιοθήκη των Μηλεών ο Γιάννης Αντωνιάδης πρόσφερε τρεις τόμους με φωτογραφίες του κώδικα, σύντομο χρονικό σχετικό για τη διάσωσή του και αντίγραφο του βιβλίου. Η έκδοση του κώδικα έχει τον τίτλο «Ιωάννου Οικονόμου του Λαρισαίου Επιστολαί Διαφόρων (1759-1824)» και κυκλοφόρησε στην Αθήνα το 1964 με επιμέλεια του Μ. Μ. Παπαϊωάννου. Περιλαμβάνει δε εκτεταμένο πρόλογο του επιμελητή καθώς και «Το ιστορικό της διάσωσης του Κώδικα Ιωάννου του Λαρισαίου» από τον Γιάννη Αντωνιάδη.

Εργογραφία

Ο Αντωνιάδης αποδεικνύεται από το έργο του ιδιαιτέρως δυναμικός και πολύπλευρος άνθρωπος. Γιατρός με πλούσια επαγγελματική δράση, εκδότης ιατρικών περιοδικών, πολιτικά και συνδικαλιστικά ενεργός, βρίσκει καιρό και για συγγραφικό έργο, το οποίο μάλιστα εκτείνεται σε διάφορους τομείς. Ανάμεσα στα γραπτά του βρίσκουμε επιστημονικές εργασίες, πολιτικά κείμενα, λογοτεχνικά έργα, μεταφράσεις κ.α. Ας τα δούμε αναλυτικότερα.

Ιατρικά

Ο μελιταίος υπό μορφήν σκωληκοειδίτιδος. Διδακτορική Διατριβή (1913).

Η βρεφική θνησιμότης εν Αθήναις. Τίνα τα ληπτέα μέτρα (1925).

Η νεωτάτη θεραπευτική (Τρεις τόμοι, 1500 σελ., 1927)

Για την υγεία, τη γιατρειά και την επιβίωσή μας (1945)

Ιατρικά περιοδικά-Εφημερίδες

Ιατρική Κίνησις (Μηνιαίο, 1925-1932)

Ιατρική Εφημερίς (Εβδομαδιαία, 1930)

Υγειονομικός Κόσμος (1930-1936)

Πολιτικά-Κοινωνικά-Λογοτεχνικά

Η ζωή όπως την είδα στις Σοβιετικές χώρες (1930)

Αι κοινωνικαί ασφαλίσεις εις την Σοβιετικήν Ένωσιν (1930)

Οι γιατροί κάποτε (Β΄ εκδ., 1932). Με το ψευδώνυμο Έβδοξος Άραβος. Γ΄ εκδ. 1961

Ο σοσιαλισμός στην πράξη (1933)

Στη Γαύδο, το νησί του θανάτου (1936. Κατασχέθηκε από το καθεστώς της 4^ης Αυγούστου).

Λαϊκά-Δημοτικά Τραγούδια (Εκδ. «Εμπρός» Νέας Υόρκης, 1938)

Το ξόλαμπρο μαργαριτάρι (Νουβέλα με φωνητική γραφή και εισήγηση πάνω στο γλωσσικό, 1956).

Το ιστορικό της διάσωσης του κώδικα Ιωάν. Οικονόμου του Λαρισαίου (Ως Γιάννης Αντώνη Δ. Αντωνιάδη, για την σύνδεση με τους προγόνους που συνέβαλαν στη διάσωση, 1964).

Μεταφράσεις:

Το δικαίωμα στην τεμπελιά, του Πωλ Λαφάργκ (1933)

Η προστασία της Δημόσιας Υγείας στην ΕΣΣΔ, του Ρουμπακίν (1933)

«Υπό έκδοση»

Σε σημείωμα στην Γ΄ έκδοση του βιβλίου «Οι γιατροί κάποτε» (1961) ο Αντωνιάδης αναφέρει 18 βιβλία προς έκδοση. Δεν γνωρίζω σε ποια φάση προετοιμασίας βρίσκονταν τα βιβλία. Από τους τίτλους συμπεραίνω ότι ήταν πεζογραφήματα με στοιχεία από τις επαγγελματικές εμπειρίες του («Λύτρωσέ το μου γιατρέ», «Το ξανθό αγόρι» κ.α.) είτε πολιτικού χαρακτήρα («Ο Άρης χωρίς γιατρό»). Ενδιαφέρον θα παρουσίαζε το εκτεταμένο έργο του «Σαλταδόροι, Μάρτυρες κι αφανείς ήρωες», σε τρεις τόμους. Αγνοώ αν εκδόθηκαν, αν διασώθηκαν ως χειρόγραφα ή εάν έχουν χαθεί ή καταστραφεί.

 

Η εταιρεία των γιατρών-λογοτεχνών

Την περίοδο που ο Αντωνιάδης μετεκπαιδευόταν στη Γαλλία έμαθε για την ύπαρξη εταιρείας γιατρών που έγραφαν και λογοτεχνία. Σκέφθηκε ότι κάτι αντίστοιχο μπορούσε να γίνει και στην Ελλάδα. Δεν ήθελε όμως να αναλάβει την ιδρυτική πρωτοβουλία, ούτε να ασκήσει πρωταγωνιστικό ρόλο στην εταιρεία, καθώς είχε ήδη γνωστή πολιτική δράση που θα την χαρακτήριζε ή και θα της δημιουργούσε προβλήματα. Αυτά μου είχε αφηγηθεί πριν πολλά χρόνια ο Κώστας Κυζούλης που το 1961 ήταν ταμίας του Δ.Σ. της Ελληνικής Εταιρείας Ιατρών Λογοτεχνών (ΕΕΙΛ) καθώς και ταμίας της οργανωτικής επιτροπής του Ε΄ Διεθνούς Συνεδρίου των Ιατρών Λογοτεχνών που έγινε στην Ελλάδα. Ο ίδιος ο Κυζούλης ήταν και ο εκδότης των Πρακτικών του Συνεδρίου που έγινε το 1961. Από τα στοιχεία που παραθέτει στο τέλος του τεύχους των Πρακτικών προκύπτει ότι εκτός από επταμελές διοικητικό συμβούλιο, η ΕΕΙΛ έχει 16 τακτικά μέλη, τέσσερα πάρεδρα και τέσσερα αντεπιστέλλοντα. Ο Αντωνιάδης, το πρώτο μέλος αλφαβητικά, καταγράφεται ως παιδίατρος με διεύθυνση κατοικίας Σκουφά 56. Ανάμεσα στα μέλη της διαπιστώνουμε ότι υπάρχουν σημαντικές προσωπικότητες όπως ο Ν.Ν. Δρακουλίδης (Α.Δόξας), ο Ι. Κούμαρης, ο Δ. Παπαδίτσας, ο Τ.Σινόπουλος, ο Θ.Κωσταβάρας κ.α. Η ιστορία της ΕΕΙΛ κατά τον Μ. Δελησάββα αποτελεί τη συνέχεια της μεγάλης ιστορίας των ιατροφιλοσόφων. Ειδικότερα δε, γράφει ο Δελησάβας,  ο Γιάννης Αντωνιάδης και ο Κ. Κυζούλης ως γιατροί-αγωνιστές πρόσφεραν πολλά, τόσο στην εταιρεία όσο και στους κοινωνικούς αγώνες.

Τα περιοδικά του Αντωνιάδη

Η «Ιατρική Κίνησις» δημοσίευε στην πρώτη σελίδα της μαχητικό κύριο άρθρο για ζητήματα κοινωνικής ιατρικής, για επαγγελματικά και για συνδικαλιστικά θέματα. Ακολουθούσαν απόψεις, ειδήσεις και έπονταν η επιστημονική ύλη συνήθως σε μετάφραση του εκδότη από τα γαλλικά. Συχνά υπήρχαν και άρθρα του ίδιου του Αντωνιάδη για πολιτικο-κοινωνικά ζητήματα (διατροφή των εργατών, αμβλώσεις, κοινωνικές ασφαλίσεις στη Σοβιετική Ένωση κλπ). Κατά καιρούς υπήρχαν και πολεμικές κατά προσώπων που εκπροσωπούσαν κερδοσκοπικούς φορείς. Ο Αντωνιάδης έθεσε στην «Ιατρική Κίνηση» το θέμα της κρατικοποίησης της ιατρικής: «Απαιτήσωμεν κρατικοποίησιν επί αδρώ μισθώ». Είχε δημοσιεύσει επίσης άρθρα του Βίλχελμ Ράιχ. Το περιοδικό συνέχισε να εκδίδεται στον ίδιο επιστημονικό, κυρίως δε πολιτικό άξονα, ως το 1932.

Τον Μάρτιο 1932 δημοσιεύεται στην «Ιατρική Κίνηση» άρθρο κατά του Ιατρικού Συλλόγου, τον οποίο κατηγορεί για κεφαλαιοκρατισμό, φασιστική τυραννία επί των εργαζομένων, περιφρόνηση και εκμετάλλευση. Γράφει δε ότι από τους 1700 γιατρούς- μέλη εψήφισαν μόνο 300 συνολικά, ενώ η παράταξη που πλειοψήφησε είχε διαφορά μόνο τριών ψήφων! Καταγγέλλει ακόμα διάφορες παρατυπίες που απέβλεπαν στο να μείνουν εκτός διοικητικού συμβουλίου βιοπαλαιστές και συνοικιακοί γιατροί, για να μην ενοχλούν εργοδότες κλινικάρχες, μεγαλοπελατειακούς και φιλόδοξους πολιτικάντηδες. Καλούσε δε τους φτωχούς, βιοπαλαιστές και μισθόδουλους γιατρούς να ψηφίσουν στις επαναληπτικές αρχαιρεσίες.

Πολιτική δράση

Μαζί με τον Γιάννη Κορδάτο και άλλους ο Γ. Αντωνιάδης συμπεριλαμβάνεται στους ιδρυτές του συλλόγου «Οι φίλοι της Ε.Σ.Σ.Δ.» . Από αυτόν τον πυρήνα θα ιδρυθεί μεταπολεμικά ο Ελληνοσοβιετικός Σύνδεσμος και πάλι με συμμετοχή του Αντωνιάδη με πρόεδρο τον καθηγητή του Ε.Μ.Π. Ν.Κιτσίκη και αντιπρόεδρο τον Νίκο Καζαντζάκη. Ο γιατρός και εκδότης ιατρικών εντύπων Αντωνιάδης είναι από τους πρώιμους επισκέπτες της ΕΣΣΔ με επίσημη πρόσκληση. Απ’ τους λοιπούς προσκεκλημένους ξεχωρίζει ο Νίκος Καζατζάκης (2 ταξίδια) που έγραψε σχετικά. Το 1930 κυκλοφόρησε και το βιβλίο του Αντωνιάδη για τη Σοβ. Ένωση. Το βιβλίο αναφέρεται πρόσφατα σε άρθρο του Νίκου Σαραντάκου (tvxs  29 Νοεμβρίου 2014, «Τι είδα στη Ρωσία των Σοβιέτ»). Στα πλαίσια της πολιτικής δράσης του Αντωνιάδη θα πρέπει να συνυπολογίσουμε και αρκετά από τα κείμενα που δημοσίευε, τόσο τα ιατρικά όσο και τα πολιτικο-κοινωνικά. Σε παλαιότερα κείμενά μας σχετικά με τα ιατρικά περιοδικά (1988) γράφαμε: «Αξίζει να σημειώσουμε πως η ζωή του Αντωνιάδη ήταν σύμφωνη με τα γραπτά του. Μετείχε στο αριστερό κίνημα, κρατήθηκε από τους Ιταλούς σε στρατόπεδο συγκέντρωσης και γενικά ταλαιπωρήθηκε για τις πεποιθήσεις του».

Το ίδιο συνεπής ήταν και στην ιδεολογία και τη θεματολογία των περιοδικών του με τα οποία, όπως εκτίθεται στο σχετικό τμήμα, πρόβαλε τις κοινωνικές απόψεις, τις νέες ιδέες, τη διεκδίκηση συστήματος δημόσιας υγείας, ενώ πολέμησε καταστάσεις, ιδέες και δομές που απέβλεπαν στην οικονομική εκμετάλλευση των ανθρώπων (και ειδικά των φτωχότερων στρωμάτων) στις πιο δύσκολες ώρες τους.

Ο Λουί Ρουσέλ θέτει πρώτος το ερώτημα της ιδεολογίας του Αντωνιάδη. Στις πρώτες γραμμές του προλόγου του στο πεζογράφημα «Οι γιατροί κάποτε» εκφράζει μάλλον την έκπληξή του: «από τις πρώτες λέξεις μαθαίνουμε πως οι γιατροί κατατάσσονται ανάμεσα στους εκμεταλλευτές του λαού». Όμως δεν είναι κατηγορητήριο, είναι θέσεις του συγγραφέα που οξύνει την πένα, που προκαλεί («προβοκάρει») το κοινό του (και ιδιαιτέρως τους πολλούς γιατρούς αναγνώστες του), ώσπου αυτοί να γίνουν όπως θα έπρεπε να είναι. Διερωτάται δε ο γάλλος ελληνιστής και καθηγητής του Μονπελιέ Ρουσέλ: «Μπορεί κανείς να πει ότι το ιδεώδες του κ. Άραβου είναι κομμουνιστικό ιδεώδες; Όχι, αν εννοούμε κομμουνισμό τον σοβιετισμό. Δανείζεται από τον κομμουνισμό ένα μέρος από τις ιδέες του, είναι όμως πολύ πιο ευλύγιστος, πολύ πιο ανθρώπινος».

Το ψευδώνυμο

Αξίζει να σχολιάσουμε το ψευδώνυμο Έβδοξος Άραβος που χρησιμοποίησε ο Γιαν. Αντωνιάδης. Το όνομα Έβδοξος (με β) συμμορφώνει στην ιδιόρρυθμη ορθογραφία του το όνομα Εύδοξος (με τη δίφθογγο ευ). Η ιστορία έχει καταγράψει διάφορους με το όνομα αυτό όπως τον Σικελιώτη πολυνίκη κωμικό συγγραφέα, άλλον σοφιστή και συγγραφέα, τον Κυζικηνό θαλασσοπόρο, τον ιστορικό και γεωγράφο Εύδοξο τον Ρόδιο. Δεν θεωρώ όμως ότι ο Αντωνιάδης επέλεξε το λογοτεχνικό του ψευδώνυμο εμπνεόμενος από κάποιον από τους παραπάνω. Πιστεύω πως η εκλογή του τιμά τον Εύδοξο τον Κνίδιο (409-350 π.Χ.), μαθηματικό, αστρονόμο, νομοθέτη και γιατρό, που ταξίδεψε για σπουδές φιλοσοφίας και στην Αθήνα. Όσο για το δεύτερο όνομά του Άραβος, έχει κι αυτό να κάνει με την ιατρική του ιδιότητα. Ο Άραβος σύμφωνα με την αρχαία μυθολογία ήταν γιος του θεραπευτή θεού Απόλλωνα, πατέρας της Κασσιεπείας ή Κασσιόπης και εφευρέτης της ιατρικής, όπως γράφουν ο Απολλώνιος ο Ρόδιος και ο Πλίνιος. Κατανοώντας λοιπόν το ψευδώνυμο του Αντωνιάδη αντιλαμβανόμαστε ότι το πρώτο και κύριο ενδιαφέρον του, αλλά και ο επιδιωκόμενος προορισμός του, σχετιζόταν με την ιατρική επιστήμη, τέχνη και κοινωνική δράση.

Το ψευδώνυμό του το καθιέρωσε ο Αντωνιάδης μια περίοδο που χρησιμοποιούσε πολλά κύρια ονόματα από την αρχαία ελληνική ιστορία και για να κατονομάσει τα πρόσωπα των έργων του. Ήταν από ιδεολογικούς λόγους: «…από νεαρός είδα κι ένιωσα πως η χριστιανική θρησκεία, υποτακτική εκείνης όπως αιώνες την εφαρμόζουν οι ταγοί της [ ] όχι μόνο κυριαρχικά στις προηγούμενες θρησκείες του τόπου μα και πάνω στην ίδια μας τη ζωή [ ] πάντα στ’ όνομα του Χριστού, έκανε ζημιές, πολλές, αμέτρητες ζημιές, πολιτιστικές, ηθικές, ακόμα και υγιεινές [ ].Για τούτο δανείστηκα ονόματα από τους προχριστιανικούς  χρόνους, αναδρομώντας στο παρελθόν και ζωντανεύοντας τους ήρωες μου της αυριανής κοινωνίας». Έτσι εξηγεί ο ίδιος στην εισαγωγή του στην τρίτη έκδοση του βιβλίου του «Οι γιατροί κάποτε».

«Οι γιατροί κάποτε»

Το κυριότερο από τα λογοτεχνικά έργα του Αντωνιάδη είναι το εκτεταμένο πεζογράφημα «Οι γιατροί κάποτε». Ο ίδιος το χαρακτηρίζει ως μυθοποιημένη ιστορία  ή με τον γαλλικό λογοτεχνικό όρο histoire romancée. To βιβλίο είχε αρκετές περιπέτειες ή όπως γράφει ο ίδιος «έχουν τα βιβλία την τύχη τους», μεταφράζοντας τη φράση του Τερεντιανού “habent sua fata libelli”. To πεζογράφημα «κυοφορήθηκε» το 1925, ετοιμάστηκε το 1927 και δημοσιεύθηκε το 1931 σε συνέχειες στην εφημερίδα του Αντωνιάδη «Υγειονομικός Κόσμος», που είχε κυκλοφορήσει από το 1930. Το έντυπο αναπτύχθηκε γρήγορα και έφτασε να εκδίδεται σε μερικές χιλιάδες φύλλα. Έτσι και η επιφυλλίδα του «Οι γιατροί κάποτε» έγινε προσφιλές ανάγνωσμα το οποίο όπως υποστηρίζει ο συγγραφέας συνέβαλε στη δημιουργία συνδικαλιστικής ανθρωπιστικής αντίληψης μεταξύ των υγειονομικών, αποτελώντας «Ευαγγέλιο» για τους προοδευτικούς και «Φραγκέλιο για τη ράχη των όχι λίγων ενόχων». Η δεύτερη έκδοση του βιβλίου (340 σελ.) κυκλοφόρησε το 1932 και παρουσιάστηκε θερμά από τον τύπο. Η βενιζελική εφημερίδα «Πατρίς» έγραψε ότι το βιβλίο του Αντωνιάδη «είναι η αποκάλυψις ενός ηρωισμού – του πρώτου ηρωισμού που δίνεται στην ελληνική γλώσσα σε βιβλίο μαχητικό που μπορεί να χαρακτηρισθεί ως αλήθεια ορισμένων κοινωνικών καταστάσεων, που έχουν αιτία τους την άρρωστη ψυχολογία των ατόμων, των γεμάτων από συμβατικές ψευτιές του κοινωνικού μας καθεστώτος. Είσαι μια συνείδησις καθαρή, που αγανάκτησε από το ύψος της φρίκης, της ασχημίας, της δυστυχίας, της πορώσεως, της ασυνειδησίας, της μωρίας και της ψευτιάς….».

Οι «Νέοι Πρωτοπόροι» (1931-1936), περιοδικό που εξέταζε τα θέματα λόγου και τέχνης μέσα από την οπτική της Αριστεράς έγραψε (Μάης 1932) ότι το βιβλίο «Τονίζει το ταξικό μέρος: εκμεταλλευτές  των ανθρώπων  πλουτίζουν σε βάρος των φτωχών» κλπ. υποδεικνύει δε ότι οι γιατροί «Πρέπει να γίνουν οι δημιουργοί μιας αρμονικής ζωής, οι εξυγιαντές της ράτσας, οι ακοίμητοι φρουροί της υγείας, οι σύντροφοι του ανθρώπου στον πόνο του…».

Εγκωμιαστικά έγραψε για το βιβλίο και ο γνωστός Γάλλος ελληνιστής καθηγητής Λουί Ρουσέλ σε άρθρο του που δημοσιεύθηκε στη φιλολογική επιθεώρηση «Libre», τον Ιανουάριο του 1933. Μεταφέρουμε μικρό απόσπασμα, σε μετάφραση του ίδιου του Αντωνιάδη: «Όλα τα επεισόδια τείνουν μόνο να στηρίζουν διάφορες αντιλήψεις τού συγγραφέα. Αν η γυναίκα τού διευθυντή γεννάει στην αρχή του βιβλίου είναι γιατί πρέπει να μας δείξει πως η καισαρική εγχείρηση, που αυτή έχει ανάγκη, δεν έχει τίποτα που πρέπει να τρομοκρατεί και πιο σωστά δεν πρέπει να φειδωλεύεται, να διστάζει κανείς μπρος στις γιατρικές ανάγκες. Αν η μητριά του διευθυντή έχει καρκίνο ανίατο είναι γιατί πρέπει να μας δείξει πως όταν ένα πρόσωπο είναι ασφαλώς καταδικασμένο και προορίζεται μέσα σε λίγο χρόνο να πεθάνει μέσα σε τρομερούς πόνους, πρέπει να βοηθιέται στη στέρηση της ζωής αυτής, με τα πιο γλυκά και ανώδυνα μέσα…»

Ο Ρουσέλ τονίζει στο άρθρο του ότι πρόκειται για μυθιστόρημα «με θέση», με την έννοια ότι τοποθετείται μπροστά σε όλα τα κοινωνικά, τα ιατρικά αλλά και τα πολιτικά προβλήματα του τόπου. Την πλοκή τη θεωρεί εξαιρετικά περιορισμένη, που αποσκοπεί στην εξυπηρέτηση του σκοπού και μόνο, λογοτεχνικά όμως το μυθιστόρημα το θεωρεί πολύ καλό. Ο ίδιος ο συγγραφέας στον Πρόλογό του τονίζει την αίσθηση της ατομικής ευθύνης του ανθρώπου – ακόμα περισσότερο του γιατρού – μπροστά σε όλα αυτά τα σοβαρά ζητήματα. Την εκφράζει μάλιστα μεταφράζοντας από τα Γαλλικά μια διατύπωση του Johan Rictus: «Ε, λοιπόν, ολομόναχος σηκώνω τη σημαία μου. Θα προσπαθήσω να ‘μαι ειλικρινής, λέγοντας την πραγματική αθλιότητα. Τουλάχιστον θα έχω πληρώσει με το τομάρι μου».

Οι περιπέτειες του βιβλίου.

Τα βιβλία ακολουθούν συχνά τις περιπέτειες των ανθρώπων: των συγγραφέων τους, των αναγνωστών και των κατόχων τους. Αυτό συνέβη και με το βιβλίο του Αντωνιάδη «Οι γιατροί κάποτε», που κάηκε το 1936 κατά τη δικτατορία του Μεταξά. Όπως γράφει ο ίδιος ο συγγραφέας το βιβλίο κάηκε «μπρος στο άγαλμα του Βύρωνα», και τούτο μαζί με πολλά άλλα ξένα και δικής μου δημιουργίας βιβλία (μόνο από τη βιβλιοθήκη μου κατέσχεσαν 4.200 τόμους). Βεβαίως μαζί με αυτά κατασχέθηκαν και βιβλία από πολλές άλλες βιβλιοθήκες, από βιβλιοπωλεία και από εκδότες, από τα οποία όσα δεν τα πήγαν στην πυρά, τα πήγαν για πολτοποίηση. Ένα άλλο βιβλίο του Αντωνιάδη με πρόλογο του κορυφαίου της εποχής του Ρομαίν Ρολάν που είχε τυπωθεί και θα κυκλοφορούσε περί τα τέλη Αυγούστου 1936, δόθηκε –ακυκλοφόρητο- για πολτοποίηση. Αλλά παρά την πυρά η τύχη του βιβλίου δεν είχε κλείσει οριστικά.

Το 1942 ο Αντωνιάδης φεύγοντας από το «Στρατόπεδο Συγκεντρώσεως Αιχμαλώτων» έμαθε ότι στην πατρίδα του τον Βόλο κατασχεμένα βιβλία του δεν είχαν καταστραφεί και μπορούσαν να του δώσουν ένα αντίτυπο των «Γιατρών» με αντάλλαγμα ένα τενεκέ λάδι. «Πού όμως το λάδι;», γράφει. Τελικά βρήκε αντίτυπο, από άλλον άνθρωπο και με άλλον τρόπο: μια θεία του είχε κρύψει το βιβλίο του στην τρύπα κάποιου τοίχου. Από αυτό το αντίτυπο, «της θείας Μαχώς» βγήκε η τρίτη έκδοση του βιβλίου.

Τα καταγραφόμενα στο βιβλίο

Το βιβλίο «Οι γιατροί κάποτε» αποτελεί κατά κάποιο τρόπο ένα πανόραμα των τόπων, των ανθρώπων και της ιστορίας του πρώτου μισού του 20^ου αιώνα. Η ζωή της Αθήνας – οι αττικές ημέρες, καταγράφουν αρκετές αυτοβιογραφικές σημειώσεις. Η περιοχή της λεωφόρου Αλεξάνδρας, του Πεδίου του Άρεως, της Κυψέλης, ήταν ο τόπος δράσης της παιδικής ζωής του συγγραφέα. Οι περιγραφές του χώρου είναι σχεδόν απίστευτες συγκρινόμενες με τις σημερινές εικόνες, όπως και οι τρόποι διασκέδασης των παιδιών. Οι διαφορές των παιδιών της μιας γειτονιάς με εκείνα της άλλης λύνονταν με πετροπόλεμο, που συχνά ανάγκαζε την έφιππη αστυνομία να επιβάλει την τάξη. Συχνά επιδιώκει να συσχετίσει τις σκέψεις του με τον λόγο και την άποψη κορυφαίων γιατρών και φιλοσόφων. Μιλά για τις ψυχοσωματικές αντιλήψεις του Πλάτωνα, για την αναζήτηση τού μέσα κόσμου κατά τον Ηράκλειτο, για την προϋπόθεση της σωστής θεραπείας που είναι η ορθή διάγνωση, κατά τον βυζαντινό γιατρό Δημ. Πεπαγωμένο. Αναθυμάται τις κατευθύνσεις του δασκάλου του  Βιντάλ (1862-1929) και του επίσης περίφημου Γάλλου κλινικού Ζιλμπέρ (1858-1927). Μπαίνει και σε βαθύτερους προβληματισμούς ιατρικής ηθικής προχωρημένους ακόμα και για σήμερα: για την ιατρική ευθύνη (όχι μόνο κατά τις θεραπευτικές εφαρμογές αλλά ευρύτερα), για την άμβλωση, για την καύση των νεκρών, ακόμα και για την ευθανασία.

Γράφει για τη ρωσική επανάσταση του 1917, για την ελληνική συμμετοχή στην εκστρατεία της Ουκρανίας, για τις σημαντικές απώλειες υγείας, για προσωρινά νοσοκομεία εκστρατείας και για πλωτά νοσοκομεία, για την πρόχειρη επιλογή προσωπικού αριθμητικά ανεπαρκούς, για τις αποτυχίες στους στόχους, για κακές θεραπευτικές εφαρμογές για οδυνηρές επιπτώσεις. Συσχετίζει τους δύο φονικότερους συντελεστές της εποχής, τον πόλεμο και την πανδημία γρίπης (1918). Σε άλλα σημεία αναφέρεται σε προσωρινά πολιτικά νοσοκομεία στον τόπο μας, πολλά από τα οποία έγιναν ακριβώς γι’ αυτές τις ανάγκες εξαιτίας του πολέμου και της γρίπης. Γράφει ακόμα για ιδρύματα που είχαν γίνει στη βάση της φιλανθρωπίας, με ερασιτεχνικές διοικήσεις, κάποτε με δόλιους διοικούντες, με χυδαία χρηματιζόμενους γιατρούς κλπ. Αναφέρεται και στις δευτερογενείς επιπτώσεις των πιο πάνω τραγικών συνθηκών όπως στους αναπήρους (και στην ίδρυση του Κέντρου Αποκατάστασης «Στέγη Πατρίδος»), καθώς και στα εγκαταλειμμένα, ορφανά, νηστικά (και γι’ αυτό παραβατικά) παιδιά, για τα οποία έγινε το «Ίδρυμα Ανωμάλων Παίδων». Σαν να μην έφθαναν όλα αυτά που αδρά μας επισημαίνει στο βιβλίο του, ο Αντωνιάδης αναφέρεται και στη Μικρασιατική εκστρατεία, στην καταστροφή, στην προσφυγιά κλπ.

Στις εικόνες αυτές, όπως γράφει ο Ρουσέλ, έχουμε την αφήγηση ενός προσώπου το οποίο κατά τον πόλεμο ήτανε νοσοκόμος, ύστερα υγειονομικός αξιωματικός, μετά γιατρός που περιγράφει τις φρικαλεότητες που έγιναν μέσα στα νοσοκομεία, καθώς και στην Ουκρανία και στη Μικρά Ασία. Γιατί γράφει ο Αντωνιάδης; Απαντά ο ίδιος: «αποφασίζω να δράσω, να πολεμήσω, να δώσω μάχη για κάτι που το θεωρώ  ιερό για την πατρίδα μου, για το λαό μας, θα πει τολμώ να μπω στη θέση εκείνων που δεν έχουν φωνή ή σκιάζονται να μιλήσουν. Για τούτο είν’ απαραίτητο, αναγκαίο, να γίνω κι εγώ η φωνή τους, έστω κι αν μου κόψουνε το λαρύγγι, το ψωμί, αυτό μου το μέλλον, το λιγότερο….».

Δείγμα γραφής

Μεταφέρουμε ως δείγμα της γραφής αλλά και των ιδεών του Αντωνιάδη μικρό απόσπασμα από το βιβλίο του (Κεφ. 25):

Οι Αγγλογάλοι κήρυξαν αποκλεισμό σ’ όλους τους Έλληνες, γιατί τους φταίει ο Κωνσταντίνος! Ωσάν οι Έλληνες να φέρανε, σε αντικατάσταση των Βαβαρών πριγκήπων, τη γερμανοαγγλορωσοδανέζικη αυτή φαμίλια, που καλοπερνώντας στη ράχη μας, εγεννοβόλησε πριγκηπόπουλα, ίδια κουνέλια. Σωρό από τις στερήσεις, από την πείνα τώρα, πεθαίνουν τα Ελληνόπουλα. Βελόνα πια δε χωρίς και το νοσοκομείο μας. Οι τωρινοί άρρωστοι, θύματα του αγγλογαλλικού ναυτικού αποκλεισμού, με την πείνα είν’ αλλιώτικοι. Οι περισσότεροι, χωρίς λεύκωμα στα ούρα, είναι πρησμένοι, λες έχουνε τραφεί με νερό κι αέρα. Νομίζω πως η επιστήμη μας αεροκοπανά με τις νεφρίτιδες και τις διαιτητικές της θεωρίες. Αυτοί, όσο τους δίνω, ή κρυφοτρώνε μπόλικο, καλοκαμωμένο φαΐ, προπάντων με βούτυρο και κρέας, τόσο ξεπρήζονται. Λες και λιώνει χιόνι κάτω από το δέρμα τους.

Η φαγωμάρα των Αγλλογαλλορώσων με τους Γερμανοαυστριακούς, που έχει ρίξει σε τόσο μεγάλη πείνα το λαό μας, προσφέρνει την ευκαιρία σ’ εμάς τους γιατρούς- που στα νοσοκομεία βέβαια, καλοταϊζόμαστε – να μελετάμε τις συνέπειές της στους εργατικούς φτωχούς ανθρώπους της πόλης και του κάμπου. Παρακεντήσεις για τη μελέτη του εγκεφαλονωτιαίου υγρού σε περίπτωση ασιτίας, έχω κάνει ίσαμε ενενήντα. Θέλω, βλέπεις, να συμπληρώσω μια μελέτη, για λογαριασμό του  Διευθυντή μου, μαζί με μιαν άλλη των υποστρόφων πυρετών. Κι αυτή πάλε η επιδημία κάνει θραύση. Αίτιοι οι κοριοί, οι ψύλλοι, οι ψείρες, δηλ. οι στερήσεις και η συνέπεια, η ακαθαρσία.

Αυτές μας οι μελέτες θα βαφτίσουν γρηγορότερα καθηγητή και τον διευθυντή μου. Εμένα πια διευθυντή εδώ μέσα και στην ιδιωτική του κλινική. «Ας είναι καλά κι ο Αγγλογαλλικός αποκλεισμός, Δάφνο Λόγγο», μου είπε ο ίδιος εχθές το βράδυ. Το είπε ειρωνικά, γιατί αυτός είναι βασιλικός, Κωνσταντινικός και μισεί τους Αγγλογάλλους, γιατί τους μισεί ο Κωνσταντίνος κι η Γερμανίδα Βασίλισσα Σοφία Χοεντσόλερν. Όμως κοιτάζει τα συμφέροντά του.

Ωστόσο, πιο έξω από τα νοσοκομεία, οι φτωχοί, οι εργαζόμενοι, όλοι πειναλέοι, τρώνε σπερδούκλια, σκουπόσπορους, ρίζες, λούπινα, βελανίδια. Στο πλούσιο Πήλιο τηγανίζουν και τρώνε βλαστάρια – φτέρες. Ευτυχώς (μια επιστημονική ανακάλυψη στα χέρια ιδιοτελών γίνεται απάτη) όλ’ αυτά έχουνε βιταμίνες που δυναμώνουν περισσότερο τον οργανισμό! Στην ουσία θερίζουν όλα τούτα,, προ πάντων τους αδύνατους, τα παιδιά, τους γέρους, ενώ με τον καθημερινό τύπο η αδελφή του Κάιζερ Γουλιέλμου του Β΄ Σοφία Χοεντζόλερν, βασίλισσα τώρα των Ελλήνων, γιατί παντρεύτηκε το γιο του Γεωργίου Γλύξμπουργκ και της Όλγας Ρομανώφ, τον Κωνσταντίνο, μας συμβουλεύει να τρώμε ξερά σύκα που υπάρχουν άφθονα στον τόπο. Αδιαφορεί για μας ή σωστότερα μας μισεί.

«Πέντε σύκα, λέει, έχουν όσην αξία κι ένα μπιφτέκι!»

Τώρα, τι σχέση έχει το λεύκωμα του μπιφτεκιού και το σάκχαρο του σύκου, μόνο αυτοί που ξέρουν τη σχέση των ξένων αυτών ακρίδων με την Ελληνική φυλή, μπορούν να βρουν. Κι υπάρχουν άπειροι Έλληνες, απόγονοι των κλεφτών, των αρματωλών του 1821, απόγονοι των λογιοτάτων του γένους μας, που χάφτουν τέτοιες μπούρδες! Αυτά όλα, μοναδικό σκοπό έχουν να κρατούν το λαό μας κάτω από τη Δυναστεία τους.

Το απόσπασμα αναφέρεται στην περίοδο 1912-13, μετά τον Α΄ και τον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο που αύξησαν τα εδάφη και τον ελληνικό πληθυσμό. Τον Μάρτιο του 1913 δολοφονείται ο Γεώργιος Α΄ και τον διαδέχεται ο γιός του Κωνσταντίνος. Ο πόλεμος, η πείνα, οι κακουχίες συνεπάγονται μεγάλη νοσηρότητα, που την περιγράφει με δύο χαρακτηριστικές φράσεις: «Σωρό από τις στερήσεις, από την πείνα τώρα πεθαίνουν τα Ελληνόπουλα. Βελόνα πια δεν χωρεί και το νοσοκομείο μας». Το 1914 το ζήτημα της συμμετοχής της Ελλάδας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο φέρνει σε αντιπαράθεση τον Βενιζέλο και τα Ανάκτορα. Ο Βενιζέλος υποστηρίζει τη συμμετοχή της Ελλάδας στο πλευρό της Αντάντ (Αγγλογάλλοι), ενώ ο Κωνσταντίνος υποστηρίζει τη γερμανόφιλη «ουδετερότητα». Μετά από δύο παραιτήσεις του ο Βενιζέλος (1915) σχηματίζει προσωρινή κυβέρνηση στη Θεσσαλονίκη. Τελικά τον Νοέμβριο του 1915 οι «Αγγλογάλλοι» κάνουν ναυτικό αποκλεισμό της «Παλαιάς Ελλάδας» για να ασκήσουν πίεση στον φιλογερμανό βασιλιά. Μόνο που τις επιπτώσεις θα τις πληρώσει ο λαός. «Οι τωρινοί άρρωστοι, θύματα του αγγλογαλλικού αποκλεισμού, με την πείνα είναι αλλιώτικοι». Τα «οιδήματα πείνης» από έλλειψη λευκώματος, θα τα γνωρίσουν τώρα και θα τα ξανασυναντήσουν γιατροί και λαός, στην πείνα της Κατοχής του 1940. «Τώρα τι σχέση έχει το λεύκωμα του μπιφτεκιού με το σάκχαρο του σύκου…» διερωτάται ο Αντωνιάδης. Σε άλλο σημείο αναφέρεται στην επιδημία υπόστροφου πυρετού από την αύξηση παρασίτων και από τις κακές υγειονομικές συνθήκες  γενικότερα.

Στο απόσπασμα εκτός από τις περιγραφές της δυσχερούς κατάστασης αναγνωρίζονται και θέματα δεοντολογίας και ιατρικής ηθικής. Επισημαίνεται η διαφορετική σίτιση των γιατρών (πιθανώς και άλλων ομάδων του πληθυσμού), προβληματίζει η εφαρμογή κλινικών ερευνών, η εκμετάλλευση των αποτελεσμάτων τους για βελτίωση της προσωπικής τους θέσης κλπ. Ιδιαίτερη αξία από την πλευρά της δεοντολογίας και της ηθικής αναγνωρίζουμε σε μια (εντός παρενθέσεως) φράση του: «μια επιστημονική ανακάλυψη στα χέρια ιδιοτελών γίνεται απάτη». Που μας θυμίζει την αρχαία φράση «πάσα επιστήμη χωριζομένη της αρετής  και της άλλης σοφίας πανουργία, ου σοφία φαίνεται».

 

Βιβλιογραφία

Αναδημοσίευση: Μερικά κριτικά σημειώματα για τη Β΄ έκδοση: Εφημ. «Πατρίς», 18 Αυγ. 1932, σελ. 2/Νέοι Πρωτοπόροι, τεύχ. Μάη 1932. Αναδημοσιεύονται στη Γ΄ εκδ. του βιβλίου «Οι γιατροί κάποτε».

Άραβος  Έβδοξος [Γιάν. Αντωνιάδης]: Οι γιατροί κάποτε. 3^η εκδ. Εκδ. Ιατρικής Κινήσεως, Αθήνα 1961.

Δελησάββας Μ.: Η Ιστορία της ΕΕΙΛ σαν συνέχεια της μεγάλης ιστορίας των ιατροφιλοσόφων. Κασταλία, τεύχ. 156-157, έτος 48^ο, Ιαν-Ιουν. 2008, σελ. 5-6.

Ιωάννης Οικονόμου Λαρισαίος: Επιστολαί διαφόρων 1759-1824 αντιγραφείσαι παρ’ εμού του Ιωάννου Οικονόμου Λαρισαίου 1823. Αθήναι 1824. [Περιλαμβάνονται «Το ιστορικό της διάσωσης του Κώδικα Ιωάννου Οικονόμου Λαρισαίου» από τον Γιαν. Αντωνιάδη και εκτενής εισαγωγή «Ιωάννης Οικονόμου Λαρισαίος, Η ζωή και το έργο του» από τον Μ.Μ. Παπαϊωάννου].

Κυζούλης Κ. (Επιμέλεια Έκδοσης): 5^ο Διεθνές Συνέδριον των Ιατρών Λογοτεχνών: Ο θείος δρόμος. Αθήναι (Σεπτ.) 1961.

Ρηγάτος Γ., Απάκη Κ., Σάμιος Β.: Ελληνικός Ιατρικός Τύπος 1811-1988, Ιατροτέκ, Αθήνα 1988.

Roussel L.: „Les médecins un jour“ par le Dr. Evdoxos Aravos. Editione de “Iatriki Kinissis”, 1932 Athenes. Revue Litteraire LIBRE, No 122-123, Dec. 1932-Janv.1933, p. 976-977.

Σαραντάκος Ν.: «Τι είδα στη Ρωσία των Σοβιέτ», Ιστοτόπος tvxs, 29 Νοεμ. 2014.

 

 

* Κώδικας, στη φιλολογία ονομάζεται τύπος χειρογράφου με τη μορφή σύγχρονου βιβλίου, με φύλλα συρραμμένα σε ενιαίο σώμα.