Υστερόγραφα για το αύριο*

αφιέρωμα στην Παιδεία στο νέο τεύχος του Μανδραγόρα

Η απόσταση από το άλφα ίσαμε το ωμέγα ισοδυναμεί με το τίποτα (δηλαδή τα πάντα) της ζωής, όσα αντέχει να παρακολουθεί στην καθημερινότητά μας. Γιατί, ας μη γελιόμαστε, τα ηρωικά και επικίνδυνα σπανίζουν, ενώ τα συνήθη αποτελούν τον κανόνα του βίου μας. Ξεχωριστοί όσοι συμβάλλουν σε ανατροπές και τυχεροί όσοι τις ζουν και τις επιδιώκουν προκειμένου να πάρει υπόσταση το τετριμμένο. Εξαρχής αντίθετοι «στα μετοργασμικά στιχάρια» και «στους αδειούχους παρατατικούς», κατά Έκτορα Κακναβάτο, διεκδικούμε, ακόμα κι ως αβάσιμη ελπίδα, το αύριο να υπερισχύει του σήμερα, γιατί αλίμονο αν αγκιστρωθούμε στο χθες, δικαιολογώντας/αποδεχόμενοι τους πόνους του, δίχως να αποζητούμε σωτήριες λύσεις για το αίμα που μας προξένησε. Γιατί τότε η ζωή θα χάνεται όχι στη δράση, αλλά στη μίζερη αποτροπή της που θα ξορκίζουμε μπροστά στο φόβο μιας ανεξέλεγκτης αντί-δρασης, αντί να την αποζητούμε ως καθολικό αίτημα.

Μ’ αυτές τις σκέψεις συνεχίζουμε στον πρόσφατο Μανδραγόρα το νέο, μετά το παλιότερο «Η Λογοτεχνία στην Εκπαίδευση» (τχ. 16-17), αφιέρωμά μας στην Παιδεία: «Ένα χαρτί χωρίς αντίκρισμα» ήταν ο τίτλος άρθρου του συγγραφέα Γιώργη Γιατρομανωλάκη που, μολονότι καθηγητής (και δίχως εμφανή διάθεση αυτοκριτικής), αναρωτιέται στο Βήμα («Φάκελος Παιδεία», 29.8.2010) για το νόημα εισαγωγής ενός νέου παιδιού στο ελληνικό Πανεπιστήμιο σήμερα. Στην ίδια λογική και η ρεπόρτερ του Βήματος σημείωνε πως «ο Νιάρχος, ο Λάτσης και ο Φίλιππος Πλιάτσικας μεγαλούργησαν χωρίς να ’χουν πατήσει το πόδι τους στο Πανεπιστήμιο»! Προσπερνώντας την αισθητική και ηθική διάσταση/αξιολόγηση του όρου «μεγαλουργώ» για τους Λάτση-Νιάρχο (σ.σ. προσωπικά αγνοώ το μέγεθος Πλιάτσικα) υποπτεύομαι πως συνειδητά απλουστευτικά (και επικίνδυνα) κάποιοι παρουσιάζουν το χρεοκοπημένο εξεταστικό σύστημα εισαγωγής στα ΑΕΙ, και ενδεχομένως την κακή λειτουργία τους, ως συνολική χρεοκοπία της παιδείας! Δεν είναι επίσης τυχαίο πως οι περίφημες αλλαγές του Υπουργείου Παιδείας (και Ορθοδοξίας), από τη μεταπολίτευση και μετά, δεν ήταν παρά αλλαγές σ’ αυτό το χρεοκοπημένο εξεταστικό σύστημα και όχι ανανέωση και εκσυγχρονισμός της εκπαίδευσης συνολικά, που σκόπιμα παραμένει υποταγμένη στην αποστήθιση, άρα στην παθητικότητα της άκριτης αποδοχής, και όχι στην κρίση/κριτική των όσων σερβίρονται. Και για να καταλαβαινόμαστε, όταν επαινούμε τους αριστούχους, ενδεχομένως να επαινούμε όσους αποστηθίζουν άριστα, ενώ όταν επικρίνουμε την κατάργηση της βάσης του «10», δεν συνυπολογίζουμε την επιπρόσθετη δυσκολία των «αδύνατων» να φωτογραφίσουν την ακριβή σειρά των παραγράφων του βιβλίου, καταδικάζοντάς τους σε εξαφάνιση. Κι επειδή το Πανεπιστήμιο δεν είναι ΟΑΕΔ (Οργανισμός Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού) να συμφωνήσουμε με τη Χριστίνα Κουλούρη, καθηγήτρια Νεότερης Ιστορίας, πως το δικαίωμα στην εκπαίδευση δεν μπορεί ν’ αναλωθεί σε μια στενά χρησιμοθηρική στόχευση, ούτε ν’ ακυρωθεί μέσω της συστηματικής απαξίωσης των πανεπιστημιακών σπουδών στην Ελλάδα. (Ιδιαίτερα στη χρυσή εποχή του Μνημονίου που λύνει τα χέρια για δημοκρατικές παρεκβάσεις, περιστολές δαπανών, υποταγμένους δασκάλους και καταδικασμένους μαθητές).

Με αφορμή τον Δημήτρη Γληνό πριν 46 ακριβώς χρόνια ο Γιάννης και η Ρόζα Ιμβριώτη σημείωναν στην Επιθεώρηση Τέχνης (τχ. 119-120) μεταξύ άλλων πως το σχολείο του μέλλοντος είναι το σχολείο της παραγωγής που παίρνει το έργο του από τη ζωή και για τη ζωή, πως η εξωτερική οργάνωση της ελληνικής παιδείας δεν ήταν αντίστοιχη με τις ανάγκες του λαού, ήδη από το τέλος του 19ου αιώνα, πως η ελληνική παιδεία είναι σχεδόν μόνο ξερή μετάδοση γραμματικών γνώσεων, παρά τις διαρκείς εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις του 1889, 1913, 1922, 1924, 1929… Από την πλευρά του ο Δ. Γληνός (Σεπτέμβριος 1923, βλ. Δ. Γληνού, «Εκλεκτές σελίδες», εκδ. Στοχαστής 1971, τόμος Α΄), πριν 87 χρόνια(!) διαπίστωνε αυτά που και σήμερα διατυπώνουμε: «Τα ιδανικά που κάθε φορά επικρατούν στην παιδεία ενός λαού είναι τα ιδανικά των δυνατών, που κατέχουν και διακυβερνούν τ’ αγαθά και θέλουν όλες οι κοινωνικές λειτουργίες να προσαρμόζονται στα συμφέροντά τους. Η παιδεία προσπαθεί να μορφώσει τον άνθρωπο και τον πολίτη ικανό να συντηρήσει τα κοινωνικά καθεστώτα όπως βρίσκονται, και να τα δυναμώσει». Με άλλα λόγια η παιδεία είναι ταξική: άλλη επιφυλάσσεται για την ελίτ, που θα τροφοδοτήσει με νέα στελέχη την πολιτική και οικονομική ζωή κι άλλη παρέχεται μαζικά με στόχο να διαμορφώσει μετριότητες, χωρίς κριτική σκέψη, πίστη και αναζητήσεις, ανθρώπους εύκολα καθοδηγούμενους από τα κέντρα εξουσίας και τα πανίσχυρα Μ.Μ.Ε.. Ώστε η καθεστηκυία τάξη να μην διακινδυνεύει την ανατροπή της από σκεπτόμενους και απαιτητικούς πολίτες. Για να γίνει εφικτή η χειραγώγηση των νέων από το σύστημα, το σχολείο θα πρέπει να πνίξει τη χαρά της γνώσης, κι αυτό ακριβώς συμβαίνει πάντα στη χώρα μας. Κι επειδή το σύστημα δεν αυτοϋπονομεύεται, η πολιτική βούληση είναι αυτή που θέτει τα ασφυκτικά όρια, ώστε και ο πιο εμπνευσμένος καθηγητής να μην μπορεί να αυτενεργήσει. Έτσι, γεννιούνται φαύλοι κύκλοι. Από το ίδιο το ευνουχιστικό εκπαιδευτικό σύστημα έχουν περάσει και οι καθηγητές, ώστε, συνήθως, χωρίς αμφισβητήσεις, αναπαράγουν τα χαρακτηριστικά του. Πιο αισιόδοξος ο Γληνός πρόσβλεπε «στην αδιάκοπη κίνηση και τον κοινωνικό αναβρασμό των ζωντανών λαών για μια νέα δυναμική ισορροπία», συμπληρώνοντας δυο προϋποθέσεις: το ρόλο της έρευνας (σ.σ. που σημαίνει σφαιρική και σε βάθος σκέψη) έξω από τα όρια της τωρινής μελέτης, και το ρόλο του σωστού δάσκαλου, στην προοδευτική εξέλιξη της παιδείας. Για τον Γληνό η πολιτεία επεφύλαξε μια περιοδεία σε Άι Στράτη, Ανάφη, Ακροναυπλία, Σαντορίνη και την παράδοσή του στους Ιταλούς κατακτητές.

Καθηγητής και ο ποιητής Έκτωρ Κακναβάτος (1920-2010) που έφυγε πρόσφατα (παραπάνω διακριτικά από όσο αναλογούσε στο επαναστατικό του έργο), με ανάλογη πορεία σε Ικαρία και Μακρόνησο, αποκλεισμένος λόγω «πολιτικών φρονημάτων» από την εκπαίδευση, με 15 ποιητικές συλλογές, δοκίμια και μεταφράσεις στο ενεργητικό του, κατάφερε να αποδείξει: α) πως τα μαθηματικά έχουν στην ουσία τους ποίηση, β) πως ο υπερρεαλισμός απελευθερώνει πραγματικά το λόγο, τη φωνή, τη νόηση και γ) πως και τα δυο, μαθηματικά και υπερρεαλισμός, μπορούν με την τολμηρή συνδυαστική τους ακόμα και πραγμάτων φαινομενικά ασύμβατων μεταξύ τους, να καταργήσουν τ’ ασφυκτικά όρια της αριστοτέλειας λογικής και να (ξε)περάσουν, μέσω των μοχλών τής ποίησης και των αποδεικτικών εργαλείων, το ανέφικτο, που συχνά δείχνει τα όρια των δυνατοτήτων μας. Ας σημειωθεί πως κρίθηκε άξιος μονάχα για β΄ κρατικό βραβείο(!) για τη συλλογή In perpetuum (1983), ενώ στην τελευταία του κατοικία τον συνόδευσαν ελάχιστοι φίλοι. (Οι αρχές –πολιτικές, καλλιτεχνικές, πνευματικές– ήταν στη Μεγ, Βρετάνια στο κορυφαίο γεγονός της παρουσίασης διηγημάτων του Νίκου Παπανδρέου, όπως μάθαμε από τα τηλεοπτικά δελτία).

Ειρωνικός υπονομευτής τού (κάθε) συστήματος, ριζοσπάστης στην τέχνη της γλώσσας (γλωσσοκεντρικός;) και της ποίησης, σαρκαστικός, εικονοκλάστης της αυτονόητης του συρμού λογικής, αλλά εικονολάτρης της ανατρεπτικής σκέψης, ο Κακναβάτος είχε την πολυτέλεια (αναλαμβάνοντας τα ρίσκα του εγκαίρως) να διατηρεί τη νοηματική, εκφραστική, γλωσσική και ποιητική του αυτοτέλεια, ορίζοντας και οριζόμενος από την ιστορία που δεν τη διηγείτο απλώς, αλλά τη ζούσε: Μα δε θα το βάλω κάτω έτσι εύκολα./ Μένει ακόμα η αναποδιά μου με τα φυσεκλίκια σταυρωτά./ Θα κάψω και το τελευταίο φυσέκι […] Κάμποσες μέρες θα τρέφομαι απ’ την τελευταία σου λέξη. Ύστερα θα φάω και τη μεσίστια σκέψη μου./ Ύστερα ό,τι θέλει ας γίνει.

Λίγο πριν τον δικό του θάνατο, ανήμερα Χριστούγεννα του ’43, ο Δ. Γληνός φώναζε στα παραμιλητά του: Ο λαός θα νικήσει!

Κάποτε θα νικήσομε, αντιφωνούσε ποιητικά κι ο Κακναβάτος.

Στη νωπή μνήμη του Έκτορα Κακναβάτου, που μας θυμίζει πως αξίζει και μόνο να θέτουμε θέματα/ερωτήματα, ακόμα κι αν ήδη έχουν διατυπωθεί απαντήσεις, γιατί «Το ερώτημα δεν υποθηκεύει την αξία του στην ύπαρξη απάντησης», αφιερώνουμε το νέο τεύχος του Μανδραγόρα, με την ελπίδα μιας επιτέλους νίκης, που προϋποθέτει ακριβώς αυτήν την εκπαιδευτική (και πολιτισμική) ανατροπή που ευαγγελιζόμαστε. Και η οποία ανατροπή, (για να μην αυταπατόμαστε), δεν πρόκειται να διευκολυνθεί από κανένα υπουργείο Παιδείας, Τουρισμού, Πολιτισμού, Απασχόλησης, ή «Προστασίας» του πολίτη. Άλλωστε, το τελευταίο: του Παπουτσή και της «τάξης» του, το ζούμε καθημερινά στα πεζοδρόμια με τα χημικά, τη βία, τη σύμπνοια χαφιέδων-αστυνομικών και τις ομάδες Δίας. Μήπως ήρθε η ώρα να ξεχωρίσει κι η Ήρα από το στάρι;

* Τίτλος πρόσφατης ποιητικής συλλογής του Βασίλη Φαϊτά, εκδ. Μανδραγόρας, Αθήνα 2010.

«Μ»