Η Λογοτεχνία και η Τέχνη εμπνέονται αναπόφευκτα από την ίδια τη ζωή∙ τις περιπέτειές της, τις ανησυχίες της, τις θεωρητικές της αναζητήσεις, τους φόβους της. Η σύγχρονη εποχή συνιστά τη δεξαμενή τροφοδότησης και έμπνευσης των εκπροσώπων τους, ενώ και η ίδια δέχεται −άμεσα ή έμμεσα− τις επιρροές και τις κριτικές τους παρεμβάσεις (θετικές ή αρνητικές). Πρόκειται επομένως για μια σχέση γόνιμης αλληλεπίδρασης∙ μιας αδιάκοπης συναλλαγής που οδηγεί σε ριζικές αλλαγές και των δύο συντελεστών. Η Λογοτεχνία και η Τέχνη (με τη γενική της έννοια) προσαρμόζονται και ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις της εποχής τους. Διαφορετικά, παύουν να είναι ελκυστικές για το κοινό τους. Η ζωή από την πλευρά της λαμβάνει σοβαρά υπ’ όψιν τις λογοτεχνικές και εικαστικές απόψεις-τοποθετήσεις, συμβαδίζοντας με το πνεύμα πολιτισμού και προόδου. Βέβαια, συχνά, Λογοτεχνία και Τέχνη μιμούνται την καθημερινότητα, χωρίς ωστόσο να μπορούν να ταυτιστούν μαζί της.
Για τον βραβευμένο ποιητή και πεζογράφο της πρώτης μεταπολεμικής γενιάς Τίτο Πατρίκιο, η ποίηση βρίσκεται παντού, σε κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα: «Η ποίηση έρχεται να σε βρει με ποδήλατο, με μηχανάκι/ με αυτοκίνητο/ άλλοτε έρχεται σαν αμαζόνα με το σπαθί υψωμένο/ άλλοτε σε ακολουθεί από το σουπερμάρκετ σαν κουρελού ζητιάνα […]»[1]. Ο Τ. Πατρίκιος (που βίωσε τη σκληρότητα του Εμφυλίου Πολέμου και της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών), προβαίνει μοιραία μέσα από το έργο του σε μια ενδοσκόπηση, σε έναν απολογισμό ζωής σχετικά με απρόβλεπτες καταστάσεις που βίωσε, με πράγματα που απαιτούσαν μεγάλο ρίσκο για να αποφευχθούν, με ενδοιασμούς που τον είχαν ταλανίσει.
Ο Μιχάλης Κατσαρός, κατά βάση ποιητής που ανήκει στην πρώτη μεταπολεμική λογοτεχνική γενιά, μέσα από το έργο του Οι Συλλέκται της Μονόχρα (μυθιστόρημα με αντικομφορμιστικές και υπερρεαλιστικές νόρμες) προτείνει έναν εναλλακτικό τρόπο ζωής, απαλλαγμένο από ανούσιους κανόνες και υποκριτικούς-τεχνητούς κοινωνικούς ρόλους. Η απλή και ουσιαστική ζωή κοντά στη Φύση οδηγεί σε καθαρότητα ψυχής και σε μια νέα ηθική, βασισμένη στην ειλικρίνεια, στην αλληλεγγύη, στη φιλία, στην αγάπη. Ο Χρόνος παρεμβαίνει δυναμικά και οδηγεί σε επαναπροσδιορισμό της αληθινής ανθρώπινης υπόστασης, τονίζοντας τη σπουδαιότητα πράξεων απλών, καθημερινών. Η Μονόχρα είναι μια πόλη ιδεατή, πολυεθνική, «χωρίς σχεδόν εθνική γλώσσα»[2], όπως σημειώνει και ο ίδιος ο συγγραφέας, δημοκρατική, πλημμυρισμένη από τα μεθυστικά αρώματα της φύσης. Σε αυτόν τον τόπο, οι εκπρόσωποι της Λογοτεχνίας και της Τέχνης τυγχάνουν απόλυτης αποδοχής και θαυμασμού από το φιλόμουσο κοινό. Εκεί, η Τέχνη δεν έχει καθόλου χρηστικό χαρακτήρα, ενώ η δημιουργική παραγωγή διακρίνεται από ελευθερία έκφρασης και έλλειψη λογοκρισίας.
Ο εικαστικός και ποιητής Γιάννης Στεφανάκις, μέσα από την ποιητική του συλλογή με τίτλο Βάθος Ουρανού, προβαίνει σε οικολογικές, κοινωνιολογικές, υπαρξιακές και ερωτικές αναζητήσεις, επισημαίνοντας με κριτικό πνεύμα τα τρωτά σημεία της σύγχρονης δυτικής κομφορμιστικής κοινωνίας: «Απορριμάτων∙/ απελπισίας κάδος/ και ευμάρειας/ Χρόνος άχρονος/ αλήτης πεισματάρης∙/ θεός στο βάθος/ Η λύρα κλαίει∙/ παθών τα πάθη λέει∙/ κι εσύ μου γελάς»[3]. Ο ποιητής, έχοντας βιώσει την πραγματική ευτυχία στο αμόλυντο φυσικό περιβάλλον, δυσφορεί μέσα στο ασφυκτικό κλίμα των γκρίζων τσιμεντένιων φυλακών-πολυκατοικιών των μεγαλουπόλεων, που γεμίζουν με μοναξιά τους πολίτες. Έτσι, ως ένας άλλος Σίσυφος, επιχειρεί να γεφυρώσει το χάσμα της στέρησης αληθινής ευδαιμονίας και να επιβιώσει στο ήδη διαμορφωμένο –παρά τη βούλησή του– περιβάλλον.
Μέσα από το έργο του διαχρονικού Γάλλου συγγραφέα και διανοούμενου Albert Camus προβάλλεται ο εκφυλισμός της ανθρώπινης φύσης, μέσα από την κατασπατάληση του προσωπικού χρόνου σε ανούσιες πράξεις: “Un jour vient […] et l’homme constate ou dit qu’il a trente ans. Il affirme ainsi sa jeunesse. Mais du même coup, il se situe par rapport au temps […] Il appartient au temps et, à cette horreur qui le saisit, il y reconnaît son pire ennemi’’ [4] [«Έρχεται μια μέρα […] και ο άνθρωπος διαπιστώνει ή λέει ότι είναι τριάντα ετών. Επιβεβαιώνει έτσι τη νεότητά του. Αλλά συγχρόνως, τοποθετείται σε σχέση με τον χρόνο […]. Ανήκει στον χρόνο και, με αυτή τη φρίκη που τον καταλαμβάνει, αναγνωρίζει εκεί τον χειρότερό του εχθρό»]. Ο εισηγητής της Θεωρίας του παραλόγου Albert Camus εντοπίζει το παράλογο σε κάθε πτυχή της συμβατικής δυτικής κοινωνίας. Το έργο του είναι ιδιαίτερα διαχρονικό, δεδομένου ότι η σύγχρονη δυτική κοινότητα μαστίζεται από οικονομικές, υγειονομικές, πολιτισμικές κρίσεις, παράδοξους πολέμους, κοινωνικές αδικίες. Η αλλοτρίωση του δυτικού ατόμου, που προκλήθηκε από το κλίμα που δημιούργησε η τεχνητή ευμάρεια, έχει καταστρέψει σημαντικό μέρος της αληθινής ανθρώπινης φύσης. Αυτό οδήγησε σε μια συμπεριφορά αντικοινωνική, εγωκεντρική, παθητική του ατόμου, που αδιαφορεί για τη δυστυχία των συνανθρώπων του, παραμένοντας εντελώς απαθές, σαν μια άψυχη κέρινη κούκλα που συνιστά ένα εντυπωσιακό μουσειακό έκθεμα.
Για την Παυλίνα Παμπούδη, συγγραφέα, μεταφράστρια και εικονογράφο, η ποίηση συνιστά μια διαδικασία διαρκούς εκπαίδευσης και «μαθητείας»[5], που μπορεί να αποκαλύψει στους προσεκτικούς αναγνώστες τον ορατό και μη ορατό κόσμο, αναλαμβάνοντας συγχρόνως και ρόλο θεματοφύλακα της ζωντανής γλώσσας, της Ιστορίας και του Πολιτισμού των λαών.
Η Λογοτεχνία και η Τέχνη αναλαμβάνουν επίσης έναν παρεμβατικό ρόλο για την υπεράσπιση της γυναίκας, η οποία στη σύγχρονη εποχή εξακολουθεί να είναι θύμα προκατάληψης και κοινωνικής εκμετάλλευσης. Πολλοί ήταν οι συγγραφείς και καλλιτέχνες που προσπάθησαν να ανατρέψουν με το έργο τους αυτή την κατάσταση (μεταξύ αυτών, οι λογοτέχνες Αλ. Παπαδιαμάντης, Κ. Χατζόπουλος, Τ. Νικηφόρου και οι καλλιτέχνες Titian Vecellio, Zéev Porath, Alberto Penagos, Mia Roman κ.ά.).
Η σύμπραξη λογοτεχνών και εικαστικών και σε θέματα επικράτησης της Ειρήνης είναι εμφανής. Η κριτική ματιά, ο αφοριστικός τόνος κατά του πολέμου, η προβολή των αγαθών της Ειρήνης είναι μερικά από τα όπλα που επιστρατεύονται στα έργα τους. Οι Στράτης Μυριβήλης, Ηλίας Βενέζης, Τάσος Λειβαδίτης, André Breton, Paul Eluard, Guillaume Apollinaire, Pablo Picasso και πολλοί άλλοι προσπάθησαν να προβάλλουν το «Πρόσωπο της Ειρήνης»[6] και το «Περιστέρι της Ειρήνης» (εικαστική δημιουργία του Ισπανού ζωγράφου Pablo Picasso), καθώς επίσης και τη συμφορά στη Guernica (πίνακας του τελευταίου). Και φυσικά, ο καταλληλότερος τόπος όπου κατοικεί το «Περιστέρι της Ειρήνης» είναι ο ανθρώπινος νους, σύμφωνα με τον Γάλλο σουρρεαλιστή ποιητή Paul Eluard. Καθόσον μόνον αυτός μπορεί να ενδυναμώσει και να εδραιώσει την παγκόσμια ειρήνη και την ελπίδα.
Η Λογοτεχνία και η Τέχνη, εκμεταλλευόμενες με σύνεση τις προηγμένες εφαρμογές της Τεχνολογίας, μπορούν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους σε πολλούς τομείς: κοινωνία, εκπαίδευση, υγεία (ως τρόποι αντιμετώπισης δύσκολων καταστάσεων ψυχικής υγείας που δημιούργησαν οι συνεχείς κρίσεις – οικονομική, υγειονομική, πολιτική).
Τελικά, η Λογοτεχνία και η Τέχνη εμπλέκονται άμεσα ή έμμεσα με καταστάσεις της σύγχρονης καθημερινότητας. Εξάλλου, ένα λογοτεχνικό και ένα εικαστικό έργο είναι το επιτυχές αποτέλεσμα της ίδιας της προσωπικότητας του δημιουργού, αλλά και της βιωματικής πραγματικότητας που τον στιγματίζει.
Βαλεντίνη Χρ. Καμπατζά
Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Δ.Ε.Π.
στο Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδος
και Δρ Συγκριτικής Λογοτεχνίας Α.Π.Θ.
***
[1] Βλ. Τ. Πατρίκιου, ποιητική συλλογή Σε βρίσκει η ποίηση, εκδ. «Κίχλη», Αθήνα 2012, α΄ έκδοση, ενότητα IX, σ. 23.
[2] Βλ. Μ. Κατσαρού, μυθιστόρημα με τίτλο Οι Συλλέκται της Μονόχρα, εκδ. «Κάκτος», Αθήνα 1979, σ. 21.
[3] Βλ. Γ. Στεφανάκι, ποιητική συλλογή με τίτλο Βάθος Ουρανού, εκδ. «ΑΩ», α΄ έκδοση, Αθήνα 2020, σ. 16.
[4] Βλ. A. Camus, Le Mythe de Sisyphe. Essai sur l’absurde, ed. Gallimard, Paris 1942, p. 28.
[5] Βλ. Π. Παμπούδη, Τιμαλφή. Μικρό Ανθολόγιο, εκδ. «Ροές», α΄ έκδοση, Αθήνα 2007, Επίλογος με τίτλο «Λίγες εμπιστευτικές σκέψεις για την Ποίηση, το ποίημα, τον ποιητή», σ. 211.
[6] Βλ. Paul Eluard, ποιητική συλλογή με τίτλο Le visage de la paix, éd. Gallimard, Paris 1951.