Οι δομικές αρχές της λογοτεχνίας, μας ειδοποιεί ο Northrop Frye, αναδύονται μέσα από την αρχετυπική και αναγωγική κριτική, τα μόνα είδη που προϋποθέτουν έναν ευρύτερο χώρο συμφραζομένων της λογοτεχνίας ως όλου. Υπό την έννοια αυτή, οι δομικές αρχές της λογοτεχνίας είναι στενά συνδεδεμένες με τη μυθολογία και τη συγκριτική θρησκειολογία. Οι αποφάνσεις αυτές μας παρέχουν ασφαλώς το μέτρο προκειμένου να κρίνουμε τη σημασία εγχειρημάτων, όπως αυτό του Σωκράτη Σκαρτσή, για τη μεταγραφή στη γλώσσα μας μυθολογικών και ιερών κειμένων των λαών. Εγχείρημα άλλωστε δυσκολότατο, το οποίο μάλιστα προκαλεί την έκπληξη, δεδομένου ότι απαιτεί τη στενή συνεργασία μιας πλειάδας ειδικών, θρησκειολόγων, εθνολόγων, γλωσσολόγων, φιλολόγων, αλλά και ανθρώπων της τέχνης, κριτικών της λογοτεχνίας και ποιητών. Στην υπό συζήτηση περίπτωση, το εγχείρημα αναλαμβάνεται ουσιαστικά (οι κάποιες συνεργασίες είναι σποραδικές) από έναν μόνον άνθρωπο, τον Σωκράτη Σκαρτσή, έμπειρο βεβαίως στα πράγματα της ποιήσεως και της φιλολογικής κριτικής, κυριότατα των δημοτικών μας ποιήσεων. Είναι λοιπόν αυτό το γεγονός που προκαλεί την έκπληξη, πώς δηλαδή ένας άνθρωπος, οσοδήποτε έμπειρος και ευαίσθητος στην ποιητική καταγραφή, αναλαμβάνει με σθένος να αναπληρώσει την έλλειψη τόσων ειδικών, και να παρουσιάσει στη γλώσσα μας κείμενα το οποία, πέραν του αισθητικού των κάλλους, αποτελούν και το αναγκαίο υπόβαθρο προκειμένου να μελετηθούν οι δομικές αρχές της λογοτεχνίας. Και δεν είναι μόνον το πνευματικό σθένος και η αγάπη προς αυτές τις αρχετυπικές μορφές της ανθρώπινης έκφρασης, αλλά και προπαντός η επιτυχής διεκπεραίωση του εγχειρήματος που σημασιοδοτεί το φιλολογικό και εκδοτικό γεγονός ως πολύτιμη εργασία αναφοράς.

Ο γράφων αισθάνεται ότι μπορεί να βεβαιώσει τις εκφραστικές δυσκολίες, τις παγίδες και τις ατραπούς του εγχειρήματος, μιας και αφιέρωσε πολύ χρόνο και μόχθο προκειμένου να μεταγράψει στη γλώσσα μας τους Εβραϊκούς Μύθους, τους οποίους συνέθεσαν οι Robert Graves και Raphael Patay από τα ιερά κείμενα των Εβραίων. Στην προσπάθειά του αυτή, ο γράφων διαπίστωσε, όπως ήταν άλλωστε αναμενόμενο, τα σημαντικά κενά και τα αδιέξοδα που κάθε τόσο εμφανίζονται εξ αιτίας της έλλειψης συνεργασίας μεταξύ ειδικών, ώστε η εργασία να διευκολυνθεί και ολοκληρωθεί κατά το μέτρο των δυσβάσταχτων, πολλές φορές, απαιτήσεών της.

Επιστρέφοντας στο εγχείρημα του Σωκράτη Σκαρτσή, θα ήθελα λοιπόν να αποδώσω τον οφειλόμενο έπαινο για την ευσυνειδησία, την πνευματική υπευθυνότητα, αλλά και την ευαισθησία της ποιητικής καταγραφής ενός πράγματι εντυπωσιακού όγκου κειμένων, τα οποία εξάλλου παρουσιάζουν ένα ευρύτατο φάσμα πολυμορφίας και πολυτυπίας, καθώς περιλαμβάνουν αρχετυπικές εκφράσεις ποικίλων και διαφορετικών μεταξύ των πολιτισμικών μορφωμάτων. Από τα έπη της εγγύς Ανατολής και τους Ουπανισάδες, μέχρι το Βιβλίο των Νεκρών της αρχαίας Αιγύπτου, τα Τραγούδια των Ινδιάνων και την αρχαία γιαπωνέζικη επική χρονογραφία, το εγχείρημα του Σωκράτη Σκαρτσή φιλοδοξεί και, διόλου δε θα δίσταζα να πω, επιτυγχάνει να καλύψει μια μακρότατη διαδρομή μέσα στους μύθους, στα ιερά κείμενα, στις δημώδεις εκφραστικές, ακόμη και στις έντεχνες εκφράσεις των πολιτισμών του κόσμου.

Όπως εξ αρχής θέλησα να τονίσω, η χρησιμότητα των κειμένων αυτών δεν περιορίζεται στην αισθητική απόλαυση ή στη γνώση των πηγών προς χρήσιν της συγκριτικής θρησκειολογίας, της εθνολογίας ή της μυθολογίας, αλλά αφορά κυριότατα στην αρχετυπική και αναγωγική κριτική, μέσω της οποίας μπορούμε με ασφάλεια να οδηγηθούμε στην αποκάλυψη των δομών της λογοτεχνίας. Κάθε λογοτεχνική έκφραση (ποίηση, μυθιστορία, δράμα) αποτελεί κατά κάποιον τρόπο ένα «ιερό κείμενο» υπό την έννοια ότι δομείται πάνω στις αρχετυπικές μορφές του μύθου κατ’ αναλογίαν. Καθώς αίφνης μας θυμίζει ο Frye, ο Eliot επισύρει την προσοχή μας στο αρχέτυπο της Αλκήστιδος στο «Cocktail Party» και στο αρχέτυπο του Ίωνος στο «Confidential Clerk». Άλλωστε, όπως ο ίδιος αποφαίνεται, «οι ποιητές, όπως οι κριτικοί, υπήρξαν γενικώς Σπενγκλεριανοί, υπό την έννοια ότι στην ποίηση, όπως και στον Σπένγκλερ, η πολιτισμένη ζωή συχνά αφομοιώνεται στον οργανικό κύκλο της ανάπτυξης, της ωριμότητας, της παρακμής, του θανάτου και της αναγέννησης με μια διαφορετική ατομική μορφή. Θέματα ενός χρυσού ή ηρωικού αιώνα του παρελθόντος, ενός Millenium στο μέλλον, του τροχού της τύχης στις κοινωνικές υποθέσεις, της ubi sunt ελεγείας, των διαστοχασμών πάνω στα ερείπια, της νοσταλγίας για μιαν απωλεσμένη ειδυλλιακή απλότητα, της θλίψης ή της αγαλλίασης για την κατάρρευση μιας αυτοκρατορίας, ανήκουν στο πεδίο αυτό».

Μπορεί κατά συνέπεια να γίνει εύκολο αντιληπτό ότι η μεταγραφική εργασία του Σωκράτη Σκαρτσή, για την οποία γίνεται ο λόγος, αποτελεί εργασία βάσης πάνω στην οποία στηρίζεται η αναγωγική κριτική της λογοτεχνίας. Είναι λοιπόν γι’ αυτό τον λόγο πολύτιμη συνεισφορά στον κριτικό λόγο, ο οποίος καλείται να αναδείξει τα δομικά στοιχεία της λογοτεχνίας και να αποκαλύψει την αναγωγική περιοχή μέσα στην οποία αναπτύσσονται οι ποιήσεις, οι μυθιστορίες και τα δράματα.

Θα παρατηρούσαμε αίφνης ότι χωρίς την αρχετυπική ιδεογραμματική μορφή, οι ποιήσεις του Erza Pound, παραμένουν σχεδόν ακατανόητες, ή τουλάχιστον είναι ευκολότατο να παρερμηνευθούν και άρα να παραποιηθούν, όπως άλλωστε συχνότατα έχει συμβεί. Το ανάλογο θα μπορούσε να λεχθεί για τις μυθιστορίες του Thomas Mann και του James Joyce, οι οποίες δεν είναι δυνατόν να λειτουργήσουν χωρίς την αναγωγή στις αρχετυπικές μορφές των μεγάλων μυθολογικών κύκλων. Και περιορίζομαι στη λογοτεχνία του αιώνα μας, ενώ το ίδιο ισχύει για τον Dante ή τον Blake, για να μην αναχθώ σε ακόμη παλαιότερες μορφές.

Θέλησα άρα να δείξω τη μεγάλη σημασία εγχειρημάτων, όπως αυτό του Σωκράτη Σκαρτσή, για την κριτική των λογοτεχνικών εκφράσεων. Θα επαναλάβω ότι το γεγονός της μεταγραφής τόσων πολλών «κειμένων των λαών» από έναν μόνον άνθρωπο αποδεικνύει τη φτώχεια της κριτικής και λογοτεχνικής έρευνας στη γλώσσα μας, αλλά ταυτοχρόνως και την αξία του πνευματικού μόχθου και της υπευθυνότητας του Σωκράτη Σκαρτσή.

Στέφανος Ροζάνης

**Δημοσιεύθηκε στο αφιέρωμα για τον Σωκράτη Σκαρτσή: Μανδραγόρας τχ. 12-13, Μάιος-Σεπτέμβριος 1996.