του Γιώργου Σταμάτη
Είναι γνωστά τα λεγόμενα αντιπαραμύθια του Γκέοργκ Μπύχνερ (Karl Georg Büchner). Ξεκινά να διηγηθεί ένα υπαρκτό ή από τον ίδιο κατασκευασμένο παραμύθι, η υπόθεση του οποίου εξελίσσεται ομαλά και χωρίς να δημιουργεί ανησυχίες, έτσι ακριβώς όπως στα παραμύθια, και αφήνοντας να διαφαίνεται πως όλα έχουν μια αίσια προοπτική και μια ευνοϊκή και ευτυχή κατάληξη, τέτοια που να δικαιολογεί την συνήθη επεισόδια γλωσσική φιοριτούρα “και ζήσαν αυτοί καλά κι εμείς καλλίτερα”. Και το κλείνει, όλως αναπάντεχα, με μια δυσοίωνη προοπτική ή μάλλον με ένα ανησυχητικό, σκοτεινό αδιέξοδο. Διαστρέφει έτσι την παραμυθένια αισιόδοξη προοπτική και αίσια έκβαση του αρχικού παραμυθιού αντιτάσσοντάς της μια εξίσου παραμυθένια σκοτεινή έκβαση. Αντιτάσσει στο μήνυμα του αρχικού παραμυθιού ένα όλως αντίθετο μήνυμα.
Ένα παρόμοιο τρόπο διαστροφής του αρχικού θέματος βρίσκουμε σχεδόν έναν αιώνα αργότερα στον Μπρεχτ. Μόνον που εδώ προστίθεται και ένα νέο στοιχείο, αυτό της βεβήλωσης του αρχικού θέματος. Αυτή είναι και το επιδιωκόμενο. Και επιτυγχάνεται μέσω της διαστροφής. Η βεβήλωση συνιστά εδώ μια έμπρακτη, εξωλεκτική κριτική.
Ας δούμε από αυτήν την σκοπιά δυο νεανικά ποιήματα του Μπρεχτ, Ο θρύλος του νεκρού στρατιώτη (μετάφραση του οποίου δίνουμε εδώ) και Ο θρύλος της Έβελιν Ro.
Το θέμα του πρώτου είναι ένας θρύλος από τον Δυτικό Μέτωπο του Μεγάλου Πολέμου. Και στις δυο πλευρές κυκλοφορούσε ο θρύλος πως νεκροί στρατιώτες βγαίνουν από τους τάφους, στους οποίους τους έχουν παραχώσει, και πολεμούν στο πλάι εκείνων, που ζουν ακόμη, και τους βοηθούν να κατατροπώσουν τον εχθρό. Στην διάδοση του θρύλου και στην εξιδανίκευση και ιεροποίηση των πεσόντων και του θανάτου των συμβάλει και η τέχνη – από την ποίηση μέχρι και τον κινηματογράφο. Στο θέμα ανήκουν επίσης οι εκκλήσεις των κρατούντων, του κλήρου και ορισμένων ποιητών για συστράτευση όλων – ακόμη και των πεσόντων – κατά του εχθρού.
Θέμα του δεύτερου ποιήματος είναι τα προσκυνηματικά ταξίδια στους Αγίους Τόπους που τότε (τα χρόνια πριν το 1919 που γράφτηκε το ποίημα) ήσαν της μόδας. Ακόμη και ο τότε γερμανός Κάιζερ Γουλιέλμος ο Β´ ταξίδεψε το 1914 στην Παλαιστίνη. Το ταξίδι απαθανάτισε ο Franz Wedekind σε μια χλευαστική μπαλάντα του – γνωστή μέχρι και σήμερα χάρι στον Klaus Buch που την ξανατραγούδησε και την έγραψε σε δίσκο κάπου εκεί στην δεκαετία του 1950.
Ο Μπρεχτ λοιδορεί στο ποίημά του αυτά τα υποκριτικά ταξίδια στους Αγίους Τόπους διηγούμενος το ταξίδι μιας νέας αγνής παρθένου πρεραφαηλιτικής κοπής προς τους Αγίους Τόπους και την κατάληξή του. Μη έχοντας η νέα να πληρώσει το ναύλο παρακαλεί τον καπετάνιο να της επιστρέψει την επιβίβαση υποσχόμενη πως ο Κύριος θα το ανταποδώσει σ’ αυτόν και το πλήρωμα. Αυτός και οι ναύτες του συναινούν, δεν έχουν όμως την υπομονή να περιμένουν την άνωθεν ανταμοιβή τους και έτσι παίρνουν από την ίδια την κόρη ως ναύλο ό,τι αυτοί νομίζουν πως μπορούν να πάρουν από μια άπορη κορασίδα. Επιπροσθέτως: δεν την αποβιβάζουν πότε στους Αγίους Τόπους, αλλά κάπου αλλού και αφού έχουν πρώτα διαπιστώσει ότι δεν υπάρχει κάτι που θα μπορούσαν να πάρουν απ’ αυτήν προς εξόφλησιν της οφειλής. Η κόρη που προφανώς δεν αποβιβάστηκε ως εκείνη η οποία επιβιβάστηκε στο καράβι πέφτει στο νερό να ξεπλύνει ό,τι έχει υποστεί προσπαθώντας να φτάσει στον τόπο του προσκυνήματός της, και έτσι, κεκαθαρμένη, να γίνει δεκτή ως προσκυνήτρια στους Αγίους Τόπους, όταν, σύμφωνα και με την ευχή του ποιητή, το νερό την ξεβράσει εκεί. Προς το παρόν χτυπάει την πόρτα του Αγίου Πέτρου, ο οποίος έχει άνωθεν την εντολή να μη δεχτεί μια πόρνη στον Παράδεισο. Και στην Κόλαση, της οποίας επίσης κρούει την θύρα, ο Σατανάς αρνείται την είσοδο στην, όπως λέει, ευσεβή Έβελιν Ro.
Πιστεύουμε ότι ο αναγνώστης κατανοεί καλλίτερα τα ποιήματα αν γνωρίζει τα παραπάνω. Και πάντως, όταν τα γνωρίζει, δεν κινδυνεύει να νομίσει ότι αυτά είναι, όσον αφορά την θεματική και το ύφος τους, ωραίες εύθυμες παιδικές ιστοριούλες. Μην ξαφνιάζεστε. Υπάρχουν και αυτοί που τα εκλαμβάνουν ως τέτοιες γλυκές ιστοριούλες.
Με κριτική στόχευση διαστρεβλωτικά και βέβηλα αναφέρεται ο Μπρεχτ συχνά στην Βίβλο. Ένα σχετικά αθώο παράδειγμα από το “Πούντιλα”. Μετά από τριήμερο μεθοκόπημα στο πανδοχείο του χωριού ο Πούντιλα λέει, επιβιβαζόμενος στο αυτοκίνητό του για να επιστρέψει σπίτι του, στον σοφέρ του Μάτι: Μάτι, και τώρα θα δώσουμε γκάζι, έτσι που οι στροφές να γίνουν ευθείες – παραπέμποντας στην Καινή Διαθήκη, όπου ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος καλεί τον κόσμο να ευθυγραμμίσει τις σκολιές και να εξομαλύνουν τις ανώμαλες οδούς εν αναμονή του Κυρίου.
Υπενθυμίζουμε ότι οι κομμουνιστές ποιητές στην πατρίδα μας, αναφέρονται, όποτε αναφέρονται σε στοιχεία από το θρησκευτικό πλαίσιο αναφοράς, με θετική διάθεση και πρόθεση σε αυτά (δες τις αναφορές του Βάρναλη και του Ρίτσου στην Θεοτόκο).
Κλείνουμε αυτό το σημείωμα με την παρατήρηση ότι και εδώ ο Μπρεχτ παρακινεί με την τέχνη του τον αναγνώστη να σκεφτεί τον κόσμο του, να τον σκεφτεί για να τον αλλάξει και επωμίζεται έτσι στην αριστερή τέχνη ό,τι θα πρέπει να αποτελούσε δουλειά των οποίων αριστερών διανοούμενων και των οποίων αριστερών κομμάτων.
Ο ΘΡΥΛΟΣ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗ
1
Και καθώς τον πόλεμο τέταρτη άνοιξη σειρά
Φαινότανε το τέλος του να μην τον αφορά
Ο στρατιώτης την απόφαση έλαβε ορθολογικώς
Στης δόξης το πεδίον να πέσει ηρωϊκώς.
2
Ο πόλεμος όμως δεν είχε ακόμη ολοκληρώσει
Γι’ αυτό του Κάιζερ δεν του άρεσε που χωρίς διαταγή
Ο στρατιώτης προώρως είπε να τελειώσει.
Βιάστηκε, απεφάνθη, αυτός νωρίς να μπει στην γη.
3
Το καλοκαίρι πάνω από των τάφων την σιωπή
Απλώθηκε και ο στρατιώτης ήδη κοιμόταν, όταν βράδι
Κατέφθασε στρατιωτική ιατρική
Επιτροπή μέσ’ στο σκοτάδι
4
Και τράβηξε προς το νεκροταφείον
Να ξεχώσει κατ’ εντολή
Με αγιασμένο πτύον
Τον πεσόντα στρατιώτη αυθωρεί.
5
Τον στρατιώτη ο γιατρός εξετάζει
Ή ό,τι απ’ αυτόν είχε ανακτηθεί
Και μάχιμο ευθύς τον βγάζει
Που στον κίνδυνο αποφεύγει να εκτεθεί.
6
Και τον στρατιώτη πήραν μαζί.
Γαλάζια, ωραία η νύχτα κι υπήρχε ελπίδα
Αν κράνος δεν φορούσε κανείς, να δει
Τ’ άστρα από την πατρίδα.
7
Στο σεσηπόν μέσα κορμί του αδειάσαν
Μια φλογερή, καυτή ρακή
Μια νοσοκόμα από κάθε πλευρά του εκρεμάσαν
Και μια ξεγυμνωμένη παστρική.
8
Κι επειδή αποσύνθεση βρωμούσε
Βάναν κι έναν κουτσοπαπά συνοδεία
Θυμιατήρι και κρατούσε
Για να πάψει η δυσωδία.
9
Η μουσική, μπροστά αυτή, με ταρατατό
Παίζει ένα εμβατήριο συναρπαστικό
Κι ο στρατιώτης, όπως τον έχουνε ντρεσάρει
Τινάζει από τον κώλο το ποδάρι.
10
Και αδελφικά δυο υγειονομικοί
Τον κρατούν από την μέση
Αλλιώς θάπεφτε στη λάσπη εκεί
Που όμως δεν επιτρέπεται να πέσει.
11
Το σάβανό του το χρωματίζουν
Με χρώμα μαύρο – άσπρο – κόκκινο
Και μπροστά απ’ αυτόν το ανεμίζουν
Μπογιά να βλέπεις κι όχι το σκατό.
12
Κύριος φρακοφορεμένος, καμαρωτός
Με κολλαριστή μπροστέλα, μπροστά κι αυτός
Πλήρη ως άνδρας γερμανός
Συνείδηση έχων του καθήκοντος.
13
Έτσι λοιπόν με τσιμπαραπαπάδα
Τον δρόμο τραβούν που πίσω τους φέρνει
Κι ο στρατιώτης μαζί τους να παραδέρνει
Όπως στην θύελλα η χιονονιφάδα
14
Γατιά, σκυλιά επαναστατούν
Στο πεδίο τα ποντίκια τσιρίζουν οργίλα:
Γάλλοι να είναι δεν επιθυμούν
Διότι αυτό είναι ξεφτίλα.
15
Κι όταν περνούσαν από χωριά
Τρέχαν όλα τα θηλυκά
Τα άνθη υποκλίνονταν, πανσέληνος ήτο
Κι όλοι μαζί κραύγαζαν ζήτω.
16
Με τσιμπαρά και έχετε γεια εσείς
Με θηλυκά, σκυλιά και ιερωμένο
Και τον νεκρό στρατιώτη καταμεσής
Σαν πιθήκι σκύλομεθυσμένο.
17
Κι όταν από χωριά διερχόταν
Συνέβαινε κανείς να μην τον δει
Τόσο πολλοί γύρω του στεκόταν
Με ζητωκραυγές και μουσική.
18
Χορεύανε κι ουρλιάζανε τόσο πολύ
Που δεν τον έβλεπε κανείς
Από ψηλά μόνον μπορούσες να τον δεις
Κι εκεί ήσαν μόνον άστρα και ουρανοί.
19
Ο ουρανός δεν είναι πάντα έναστρος
Έρχεται η αυγή.
Ο στρατιώτης όμως, όπως τούμαθε ο στρατός
Πάντα κινεί ηρωϊκό θάνατο να βρει.