άγνωστο στην Ελλάδα τραγούδι του Μίκη Θεοδωράκη
που υπήρξε μεγάλη επιτυχία στη Βουλγαρία
Δούλευα πάνω στο διδακτορικό μου στο Γαλλικό ινστιτούτο ανατολικών γλωσσών και πολιτισμών (INALCO). Ψάχνοντας στη δισκογραφία από τον καιρό του Υπαρκτού σοσιαλισμού, έπεσα πάνω σε άγνωστο για μένα τραγούδι, με άγνωστο ερμηνευτή – «Το τραγούδι της Ελευθερίας». ΤοYou tube, έδειχνε μικρό δισκάκι των δύο τραγουδιών – έκδοση Δεκεμβρίου του 1967, προφανώς με στόχο την Χριστουγεννιάτικη αγορά. Στο εξώφυλλο χαρούμενα παιδάκια με παραδοσιακές, βουλγάρικες φορεσιές λένε τα κάλαντα. Οι τίτλοι των τραγουδιών: «Παιδιά της ειρήνης» με την παιδική χορωδία “Bodra smyana” – και «Το τραγούδι της Ελευθερίας» σε μουσική – Μίκη Θεοδωράκη – ερμηνεία του Στέργιου Τασκούδη, με συνοδεία της ορχήστρας «Σόφια» υπό τη διεύθυνση του Kosta Dragnev.
Μπορείτε να φανταστείτε την έκπληξη μου!
Η μελωδία είναι ζωντανή, ευχάριστη, με το αναγνωρίσιμο στυλ του Μίκη, με ελληνικό άκουσμα και ρυθμό. Μού το επιβεβαίωσε και η πεθερά μου, η Ευγενία, ελληνίδα, γεννημένη στην Αθήνα, που από τη νεαρή της ηλικία μένει στο Παρίσι και γνωρίζει καλά το έργο και τη δράση του Μίκη. Δυστυχώς, ο τίτλος του τραγουδιού δεν της έλεγε τίποτα. Της έκανε εντύπωση πως στην ενορχήστρωση λείπει το εμβληματικό για τον Μίκη μπουζούκι. Και πράγματι, στην μελωδία μας εισάγει σόλο κιθάρας. Ο ερμηνευτής τραγουδάει με βαριά ελληνική προφορά, μάλιστα ο απροετοίμαστος βούλγαρος ακροατής θα νόμιζε, πως ακούει ελληνικά, μα με κάποιες βουλγάρικες λέξεις. Και τότε μόνο αρχίζω να κατανοώ το κείμενο, που δεν είναι καθόλου διασκεδαστικό κι ευχάριστο. Πάνω στην ομορφιά του ελληνικού τοπίου πέφτουν αδρές, μαύρες πινελιές, και ακολουθεί κάλεσμα για βοήθεια κι αλληλεγγύη, σαν η ίδια η Ελλάδα να απευθύνεται άμεσα προς την Βουλγαρία:
«Πάνω απ την ελληνική γη,
κάτω απ’ τον ελληνικό ουρανό
Έπεσε μαύρη νύχτα σύντροφοι
Θρηνήστε με το δικό μου θρήνο,
θρηνήστε με την δική μου οργή
για τη δικιά μου γη σύντροφοι.
Καρφωμένη με ξιφολόγχη
είναι καταπατημένη σύντροφοι.
Μα, η θάλασσα είναι γλυκιά, γαλανή
μέσα στις ελιές πνέει αεράκι
Μας καλεί τη νύχτα ο νότιος ουρανός,
γεμάτος αστέρια και λάμψη σελήνης.
Μα, το κάλεσμα του είναι τόσο απόμακρο.
Μα, η στεριά του είναι στεριά χωρίς τραγούδι.
Λάμπει μπροστά μας η ελληνική θάλασσα,
γεμάτη θλίψη κι άδειες βάρκες.
Αγκαλιάστε μας νέοι άνθρωποι!
Βοηθήστε μας, καλοί μου άνθρωποι!
Για νε έρθει πάλι ο ήλιος κοντά μας
και να σταματήσει το φεγγάρι σε κάθε περιγιάλι
Γιατί σε όλους ανήκει το φως,
γιατί σε όλους ανήκει η ελευθερία.
Είθε ο κάθε κόσμος και η κάθε ηλιαχτίδα,
να γίνει δικός μας και δικός σας πιστοί μου σύντροφοι!
( μετάφραση από τα βουλγάρικα Χ.Χ.)
Δημιουργός του βουλγάρικου κειμένου είναι ο ποιητής Naiden Vulchev, που έγραψε τους στίχους σε μερικά από τα πιο γνωστά τραγούδια της βουλγάρικης Estrada. Στις δεκαετίες της Λαϊκής Δημοκρατίας, «Estrada», αποκαλούμε στη Βουλγαρία την κρατική, διασκεδαστική και ψυχαγωγική βιομηχανία, ή αλλιώς την «ελαφρά» pop-μουσική. Ο όρος προέρχεται από το γαλλικό estrade – το πάλκο, που χρησιμοποιείται για τα διάφορα ρεσιτάλ, συναυλίες και χορευτικές εκδηλώσεις. Ο Vulchev δημοσιεύει τα πρώτα του ποιήματα τη δεκαετία του 50. Γράφει αρκετές συνθέσεις για χορωδίες κι εμβατήρια, είναι συντάκτης του λογοτεχνικού περιοδικού «Σεπτέμβρη». Η μεγάλη του επιτυχία στην Estrada, έρχεται το 1969 με το τραγούδι «Ένα βουλγάρικο ρόδο» που ερμηνεύει η θρυλική Pasha Hristova που λίγο μετά θα χαθεί σε αεροπορικό δυστύχημα. Άρα, το «Τραγούδι της Ελευθερίας» είναι συγκριτικά πρώιμο δικό του κείμενο στην ψυχαγωγική μουσική.
Τα τραγούδια της βουλγάρικης pop, ηχούσαν παντού – σε ραδιόφωνα, σε τραμ και τρόλεϊ, σε μαγαζιά κι εστιατόρια, σε αθλητικές λέσχες, στις κουζίνες και στα σαλόνια κάθε σπιτιού. Μέσα από τις μελωδίες της διασκεδαστικής και χορευτικής μουσικής άθελα και χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια απομνημονεύαμε τους στίχους πολλών σύγχρονων ποιητών. Μεγάλωσα στη σοσιαλιστική Βουλγαρία με τα τραγούδια της τοπικής pop μουσικής κι ακριβώς μέσα τους άρχισα να αναζητώ την κρυμμένη, πολλές φορές μη δημοσιευμένη, μα σημαντική σε όγκο κι αξία ποιητική παραγωγή. Την μελετούσα για τη διδακτορική μου διατριβή, που έγραφα στο Παρίσι. Κι όμως, προσωπικά δεν είχα ακούσει το «Τραγούδι της Ελευθερίας» ούτε στο ραδιόφωνο, ούτε στην τηλεόραση. Αν και τις δεκαετίες 1970 και 1980. η κρατική δισκογραφική εταιρία «Balkanton» είχε εκδώσει αρκετά LP, με τραγούδια και κλασικές συνθέσεις του Μίκη. Το 1980 ο Πρόεδρος Ζίβκοβ τον είχε βραβεύσει με το παράσημο «Κύριλλος και Μεθόδιος»
Πως όμως το συγκεκριμένο τραγούδι είχε χαθεί στις ρωγμές του παρελθόντος;
Μια πιθανή απάντηση, ίσως να κρύβεται στο βιβλίο της Zoia Angelova: «Το Βουλγάρικο, σοσιαλιστικό ραδιόφωνο», όπου ισχυρίζεται πως στα μέσα των 60’s, όταν βρίσκεται σε απίθανη άνοδο η βουλγάρικη pop, επιβάλλεται άνωθεν εντολή «εκκαθάρισης», να διαγραφούν δηλαδή από τα αρχεία του κρατικού ραδιοφώνου όλα τα δυτικά τραγούδια, που ερμηνεύονται με βουλγάρικο στίχο. Ειδική επιτροπή τα κρίνει κι αποφασίζει πως τα βρίσκει σε χαμηλό, ποιοτικό επίπεδο. Αυτά τα τραγούδια ήταν περισσότερο από τα μισά της ντόπιας παραγωγής. Πολύ πιθανόν και το «Τραγούδι της Ελευθερίας» να έχει χαθεί μαζί με τα υπόλοιπα. Έτσι εξηγείται γιατί η δική μου γενιά δεν έχει ακούσει το συγκεκριμένο τραγούδι.
Ζήτησα τη συνδρομή του καλού φίλου, συγγραφέα και μεταφραστή Χρήστου Χαρτοματσίδη, στον οποίο, είχα μιλήσει για το διδακτορικό μου. Όταν του ανέφερα τον Μίκη κι αυτό το άγνωστο για μένα τραγούδι, μου επισήμανε, πως έχω αγγίξει ένα άκρως ενδιαφέρον θέμα. Όταν αυτός ήταν παιδί, το συγκεκριμένο τραγούδι ήταν μεγάλη επιτυχία, στην Βουλγαρία. Στην Ελλάδα όμως, το τραγούδι παραμένει άγνωστο! Το ξέρουν μόνο οι πολιτικοί πρόσφυγες και τα παιδιά τους, οι περισσότεροι από τους οποίους επαναπατρίζονται μετά το 81. Σύμφωνα με τον γνωστό του – Ηλία Ιωαννάκη, γεννημένος στην Φιλιππούπολη, παιδί πολιτικών προσφύγων, και μετέπειτα Διευθυντής του Μουσικού γυμνάσιου Κομοτηνής και Δήμαρχος Σαππών, ο Μίκης γράφει το συγκεκριμένο τραγούδι το 1967, στην φυλακή, αμέσως μετά την σύλληψή του. Μέσα από παράνομες διαδρομές το στέλνει στον ελεύθερο κόσμο, με την ευχή η «ελεύθεροι άνθρωποι» να βάλουν το δικό τους κείμενο στην συγκεκριμένη μουσική.
Η συγκίνηση μου ήταν απερίγραπτη – τραγούδι του Μίκη που είναι επιτυχία στην Βουλγαρία και είναι άγνωστο στην Ελλάδα! Για πρώτη φορά άκουγα το όνομα του ερμηνευτή του – τον Στέργιο Τασκούδη. Ο Χρήστος μου εξήγησε, πως ήταν τραγουδιστής από τους πολιτικούς πρόσφυγες, γεννημένος στην Ελλάδα. Αυτό εξηγούσε και την βαριά, ελληνική του προφορά που ακούγεται στην ερμηνεία. Στις επόμενες δεκαετίες ο Τασκούδης ηχογραφεί με την κρατική Balkanton δύο LP ,με ελληνικά τραγούδια. Τότε θυμήθηκα, πως κι εγώ σαν παιδί είχα ακούσει από το ραδιόφωνο δικά του τραγούδια. Σήμερα ο Τασκούδης δεν βρίσκεται εν ζωή και στο διαδίκτυο δεν υπάρχουν αναφορές στο έργο του, αν και η κοινότητα των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων συντηρεί έντονες μνήμες για εκείνον και τα τραγούδια του.
Ο ποιητής Naiden Vulchev, που σήμερα είναι άνω των 96 ετών, μου αφηγείται εμπνευσμένα αναμνήσεις, για τις διάφορες τηλεοπτικές και ραδιοφωνικές παραγωγές. Με τη βοήθεια του συναδέλφου μου, μεταφραστή από τα γαλλικά Krasimir Kavaljiev και του ποιητή Kiril Kadiiski με δέχτηκε παρά του φορτωμένο του πρόγραμμα. Κατά τη διάρκεια της συζήτησης, μου αφηγήθηκε πως του επανέλαβαν ξανά και ξανά το ελληνικό κείμενο και πατώντας σε αυτά τα λόγια, δημιούργησε το δικό του έτσι ώστε να ταιριάξει με τη μελωδία. Πως ήταν τεράστια η συμπάθεια του προς τον Μίκη και πως με όλη του την καρδιά συμμετείχε στο κίνημα αλληλεγγύης προς τον μουσικοσυνθέτη. «Οι έλληνες μου τραγούδησαν τραγούδι του Μίκη, γραμμένο στην φυλακή, που μαζί με Έλληνα πολιτικό πρόσφυγα και ποιητή Αργύρη Μητρόπουλο, προσπαθήσαμε να προσαρμόσουμε στη βουλγαρική γλώσσα.»
Ο Αργύρης Μητρόπουλος είναι γεννημένος στην Ιερισσό της Χαλκιδικής. Συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση και στον Εμφύλιο σαν καπετάνιος του Δημοκρατικού στρατού. Μετά την ήττα περνάει στην Βουλγαρία. Εργάζεται σε φάμπρικες στην Σόφια και στην σύνταξη της εφημερίδας των πολιτικών προσφύγων – «Λευτεριά». Εντελώς άγνωστος για μένα ποιητής και συγγραφέας ελληνικής καταγωγής – μέλος της Ένωσης Βουλγάρων Συγγραφέων, με δεκαεφτά βιβλία στο ενεργητικό του.
«Ο Αργύρης όλο και με μεγαλύτερη σιγουριά χειριζόταν τη βουλγαρική γλώσσα. Είχε γίνει μέλος της Ένωσης Βουλγάρων Συγγραφέων και δημοσίευε συχνά σε διάφορες εφημερίδες και περιοδικά. Ήμασταν φίλοι μέχρι τον θάνατό του το 1978, ενώ με τα βιβλία του μείναμε φίλοι – για πάντα.»
Μάλλον, ο Naiden Vulchev, με τον Μητρόπουλο προσαρμόσανε γλωσσικά το τραγούδι, όπως έχει κάνει ο Μίκης με τον George Moustaki, στην γαλλική εκδοχή του «Είμαστε δυο». Όσο βρίσκετε αυτοεξόριστος στο Παρίσι, ο Μίκης που κατέχει άριστα την γαλλική γλώσσα, συμμετείχε στην γλωσσική προσαρμογή αυτού του τραγουδιού, όπου για να ταιριάξει καλύτερα ρυθμικά αντί για «χίλιοι δεκατρείς» γίνεται «χίλιοι είκοσι τρεις» Nous sommes deux/Είμαστε δυο, nous sommes trois/Είμαστε τρεις, nous sommes mille vingt et trois/Είμαστε χίλιοι είκοσι τρεις
Επικεντρώνω την έρευνά μου στο 1967. Ο Georgi Markov γράφει:» «Περιμέναμε με κομμένη την ανάσα, μπροστά στις ραδιοφωνικές συσκευές, για να μάθουμε αν η αστυνομία, έχει συλλάβει τον Μίκη.» Αμέσως η κρατική δισκογραφική εταιρεία «Balkanton» εκδίδει τρία μικρά δισκάκια, με ελληνικά τραγούδια, με την φωτογραφία του Μίκη στο εξώφυλλο. Το πρώτο είναι με μπλε χρώμα και περιέχει τα: «Στο έρημο λιμάνι», «Νανούρισμα», «Το ψωμί είναι στο τραπέζι» και «Κάποιο πρωινό στον Πειραιά»
Το δεύτερο δισκάκι είναι με κόκκινο εξώφυλλο και την ίδια φωτογραφία. Περιέχει τα τραγούδια: «Του μικρού βοριά», «Μαρίνα», «Μάγια» κι ο κήπος μπαίνει στη θάλασσα».
Στο τρίτο δισκάκι, το εξώφυλλο έχει κίτρινο χρώμα και περιέχει τα «Ελληνόπουλα», «Τριζόνι», «Το γελαστό παιδί» και «Μυρτιά»
Και τα τρία δισκάκια έχουν κοινό τίτλο: «Τραγούδια για την ελευθερία, για τον έρωτα και τον ήλιο». Και πράγματι μιλούν για όλα αυτά, αποκαλύπτοντας μπροστά στον Βούλγαρο ακροατή τις πολύχρωμες πτυχές στο έργο του Μήκη, που επιλέγει στίχους διάσημων ποιητών για τα τραγούδια του. Άτομα που ζήσανε εκείνη την εποχή, μαρτυρούν πως η ελληνική μουσική ηχούσε από παντού, μάλλον αυτά τα τραγούδια τα έπαιζε το τότε κρατικό ραδιόφωνο της Λ.Δ. Βουλγαρίας. Στο οπισθόφυλλο του δίσκου υπάρχει το ακόλουθο κείμενο – δήλωση, με τον τίτλο: «ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΟΥ ΜΙΚΗ ΘΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥΝΤΑΙ! «Αυτές τις μέρες αρχίζει η δίκη του μεγάλου έλληνα μουσικοσυνθέτη κι αγωνιστή για την Ελευθερία του λαού του – Μίκη Θεοδωράκη. Τα τραγούδια του Μίκη είναι αγαπητά όχι μόνο στους συμπατριώτες του. Μελωδικά, γεμάτα ζωντάνια και με πλούσια συναισθήματα, χαίρονται την αποδοχή και την αγάπη νέων και γέρων σ’ ολόκληρο τον κόσμο συμπεριλαμβανομένη και τη Βουλγαρία. Μαζί με τον εργαζόμενο, ελληνικό λαό, η δική μας, πολιτιστική κοινότητα και οι πολυάριθμοι θαυμαστές του Μίκη Θεοδωράκη, που κέρδισε την συμπάθια των προοδευτικών ανθρώπων ανά τον κόσμο, επιμένουμε να σταματήσει η δίκη που θέλει να φιμώσει τον Μίκη.
Στην εφημερίδα «Κουλτούρα» από 2 Σεπτεμβρίου το 1967 στην πρώτη σελίδα, δίπλα σε μεγάλη φωτογραφία του Μήκη με τίτλο: «ΛΕΥΤΕΡΙΑ ΣΤΟΝ ΜΙΚΗ:», δημοσιεύονται λόγια συμπαράστασης μεγάλων βουλγάρων μουσικοσυνθετών, όπως ο Filip Kutev, Petar Stupel, Iosif Cankov Boris Karadimchev. Η δήλωση του Boris Karadimchev, αρχίζει με στίχους που θυμίζουν τους στίχους του Naiden Vulchev, στην ηχογράφηση του Balkanton. Συγκεκριμένα αναφέρει:
«Αγαπημένη μου Ελλάδα
Θα ανατέλλει και πάλι το φως
Άνθρωποι όλου του κόσμου
Βοηθήστε μας!
Ένας αδερφός μας είναι σκλαβωμένος.»
Πρόκειται για απόσπασμα από το τελευταίο τραγούδι του Μίκη Θεοδωράκη «Τραγούδι της Ελευθερίας», που δεν μπόρεσε να μείνει αιχμάλωτο στα σκοτεινά κλουβιά των φασιστικών ξιφολογχών και φτερούγησε, πάνω από τον πλανήτη μας για να μπει στις καρδιές όλων των ανθρώπων, αγανακτισμένων από το τρομερό έγκλημα, που θα μείνει σαν μαύρο στίγμα στην ιστορία της Ελλάδος. Το έργο του Μίκη πάντα συγκινούσε ερμηνευτές κι ακροατές, με τη βαθιά του ειλικρίνεια και συναισθηματικότητα. Ο δημιουργός αυτού του τραγουδιού, πρέπει να απελευθερωθεί!»
Συμβαίνει το εξής περίεργο: Ο Boris Karadimchev δεν αναφέρει ποιος έχει γράψει τους στίχους. Πολύ πιθανόν στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1967, το τραγούδι να μην έχει ακόμη ηχογραφηθεί. Κι εδώ πια οι παιδικές αναμνήσεις του Χρήστου Χαρτοματσίδη και του ξαδέρφου του Αριστείδη Τσιαντζή, που έπαιζε μπουζούκι στην ορχήστρα των πολιτικών προσφύγων συμπίπτουν με αυτές του Naiden Vulchev: – το τραγούδι είχε κι ελληνικούς στίχους. Ήταν γνωστό σε κάποιους από τους πολιτικούς πρόσφυγες, οι ορχήστρα τους είχε έρθει σε επαφή με τις νότες του. Συγκεκριμένα, (σύμφωνα με τον Αριστείδη Τσιαντζή) αυτός που διάβασε πρώτος τις νότες του τραγουδιού, ήταν ο Liuben Tachev, διευθυντής της ορχήστρας μπουζουκιών των πολιτικών προσφύγων. Αυτό γίνεται πριν ακόμη σταλεί στην επίσημη ορχήστρα της Κρατικής δισκογραφικής εταιρίας Balkanton, για ηχογράφηση στο στούντιο της Κρατικής ραδιοφωνίας. Η ενορχήστρωση είναι του Kristian Platov – εξαιρετικού κιθαρίστα, που παίζει το σόλο στην εισαγωγή, πριν μπει στη μελωδία η υπόλοιπη ορχήστρα. Διευθυντής της ορχήστρας είναι ο Konstantin Dragnev.
Πολύ πιθανόν οι στίχοι στους οποίους αναφέρεται ο Boris Karadimchev να είχαν αποσταλεί μαζί με την μουσική κι υπήρξαν η βάση πάνω στην οποία θα δημιουργούσε ο Βούλγαρος στιχουργός το βουλγάρικο κείμενο. Ο Naiden Vulchev, τελειώνει την αφήγησή του με τα λόγια: «Οι Έλληνες νέοι, μαζί με τους Βουλγάρους φίλους τους εμπνευσμένα, με περηφάνια και πικρία, τραγουδούσαν για την λευτεριά, για τις λουσμένες στο φεγγαρόφωτο ακρογιαλιές, για τις ελιές και τον ατίθασο Νοτιά .
Ποιο ήταν όμως το πρωταρχικό ελληνικό κείμενο που τραγουδούσαν; Με την βοήθεια του Ηλία Ιωαννάκη συνδέθηκα με την κ. Φεβρωνία – Ζαχαροπούλου, επίσης παιδί Ελλήνων , πολιτικών προσφύγων γεννημένη στην Φιλιππούπολη, ιατρός που σήμερα εργάζεται στην Καβάλα. Αυτή μας αφηγείται για τα συγκροτήματα των πολιτικών προσφύγων, που δίνανε συναυλίες με ελληνική μουσική, σε διάφορες πόλεις της Βουλγαρίας, για να μαζέψουν λεφτά για ενίσχυση των πολιτικών κρατούμενων στην Ελλάδα, τα οποία στέλνανε στις οικογένειές τους μέσα από παράνομους κομματικούς διαύλους. Τα περισσότερα παιδιά των πολιτικών προσφύγων, όπως κι η Φεβρωνία συμμετείχαν σε τέτοια συγκροτήματα. Βασισμένη στις αναμνήσεις του Χαρτοματσίδη, αυτή ανακάλυψε το ελληνικό κείμενο, σαν ποίημα γραμμένο από τον ίδιο τον Μίκη, στο Ιταλικό site με αντιπολεμικά τραγούδια www.antiwarsongs.org όπου γίνεται λόγος για τον ΠΑΜ (Πανελλήνιο Αντιδικτατορικό Μέτωπο, ή Πατριωτικό Αντιδικτατορικό Μέτωπο), που ιδρύθηκε λίγο μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα της 21 Απριλίου, του 1967, με τη συμμετοχή της ΕΔΑ και του ΚΚΕ, για να εναντιωθούν στην δικτατορία των συνταγματαρχών. Κατά τη διάρκεια του πραξικοπήματος ο Μίκης καταφέρνει να κρυφτεί στο σπίτι του φίλου του Λελούδα, στο Κολωνάκι, μέχρι τα τέλη του καλοκαιριού. Τα κείμενα τεσσάρων τραγουδιών είναι γραμμένα σε αυτό το σπίτι, μαζί με το πρώτο διάγγελμα του ΠΑΜ. Τα τραγούδια αυτά είναι: «Ελευθερία ή θάνατος», «Το Μέτωπο», «Η θάλασσα» κι ο «Ήλιος». Ο μουσικοσυνθέτης είχε εξοπλιστεί με δύο μαγνητόφωνα, και τραγουδώντας πρώτα στο ένα και μετά στο άλλο, δημιουργεί πολυφωνικό εφέ και το καταφέρνει τόσο καλά, ώστε όλους όσους συλλάμβαναν, το πρώτο που τους ρωτάνε είναι η περίεργη ερώτηση, αν συμμετείχαν στη χορωδία του ΠΑΜ!!! Λόγω της έλλειψης μουσικών οργάνων, κρατάει τον ρυθμό χτυπώντας με το χάρακα στο τραπέζι και τρίζοντας του μεντεσέδες της πόρτας.
Η ηχογράφηση αυτή, κυκλοφορεί αμέσως στο εξωτερικό σε εκατοντάδες δίσκους. Αργότερα η Μελίνα Μερκούρη, αρχίζει τις ευρωπαϊκές της συναυλίες, με αυτά τα τραγούδια. Η επίσημη ηχογράφηση γίνεται στη Νέα Υόρκη, στο στούντιο της MGM Records. Αν και το κείμενο που ο Χρήστος επικαλείται, υπάρχει κατά λέξη, αν και στην ελληνική του εκδοχή, επαναλαμβάνονται στροφές από αυτές, στις επίσημες ηχογραφήσεις το τραγούδι αυτό δεν αναφέρεται σαν «Τραγούδι της Ελευθερίας», δεν αναφέρεται καν σαν τραγούδι.
Ο τίτλος του ποιήματος είναι «Ο Ήλιος». Ο Χαρτοματσίδης το μετέφρασε, για να μπορώ να το καταλάβω και μου επισήμανε, πως ο ήλιος είναι μια συχνά χρησιμοποιημένη αλληγορία στο έργο του Μίκη και μάλλον το πιο πιθανόν είναι το κείμενο να είναι πράγματι δικό του, κι ο Naiden Vulchev, μαζί με τον Αργύρη Μυτρόπουλο να κάνανε μια ελεύθερη μετάφραση – προσαρμογή στην μελωδία, μια που είναι έμπειρος στιχουργός. Τώρα πια τα επαναλαμβανόμενα στο βουλγάρικο κείμενο μοτίβα είναι ορατά: η χώρα, καταπατημένη, θρήνος, νεολαίοι, η κάθε ηλιαχτίδα, δικιά μας, δικιά σας, το φως (ο ήλιος) ανήκουν σε όλους κ.λπ…
Ο Ηλιος
Σέ μιά μικρή χώρα ἔγινε μεγάλο ἔγκλημα
γι’ αὐτό κάθε νέος καί κάθε νέα σέ ὅλο τόν κόσμο
πρέπει νά κλάψει πικρά.
Γιατί ὅταν ποδοπατεῖται ἕνα λουλούδι
εἶναι τά νιάτα τοῦ κόσμου πού ποδοπατιοῦνται.
Γιατί ὅπου σκοτώνεται ἕνα τραγούδι
εἶναι τά νιάτα τοῦ κόσμου πού σκοτώνονται.
Βοηθῆστε νέοι καί νέες
νά σηκώσουμε τόν ἥλιο πάνω ἀπό τήν Ἑλλάδα.
Ὁ Ἥλιος μας εἶναι καί ὁ δικός σας Ἥλιος.
Εἶναι ὁ Ἥλιος ὅλου τοῦ κόσμου.
Ανακαλύπτω το πρωτότυπο μικρό δισκάκι «Τραγούδι της Ελευθερίας» από το 1967, σε δισκογραφικό αρχείο του διαδικτύου, όπου δεν αναφέρεται ο μήνας της ηχογράφησης, ενώ στην δεύτερη πλευρά είναι άλλο ένα τραγούδι του Μίκη: «Μάνα μου», που ερμηνεύει η Γεωργία Καράνη στα ελληνικά.
Στο εξώφυλλο του δίσκου, υπάρχει ξανά φωτογραφία του Θεοδωράκη με τον τίτλο: «Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΡΑΓΟΥΔΑΕΙ ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΣΟΥ». Στο οπισθόφυλλο βλέπουμε κείμενο δήλωση, με πρόσθετη την τότε δισκογραφία του Μίκη. Στην αρχή του κειμένου διαβάζομε: «Απαγορεύουμε σε ολόκληρη την Επικράτεια, την εκτέλεση, ή αναμετάδοση σε οποιαδήποτε μορφή, μουσική ή τραγούδια του κομμουνιστή Μίκη Θεοδωράκη. (από την διαταγή του Αρχηγού ΓΕΕΘΑ των Ενόπλων Δυνάμεων της Ελλάδος στρατηγού Αγγέλη).
Το κείμενο συνεχίζει: «Τραγούδι της Ελευθερίας», έτσι έχει ονομάσει ο Μίκης Θεοδωράκης το δημιούργημά του, αφιερωμένο στην ελληνική νεολαία. Κρυφά, με πολλές δυσκολίες, είχε σταλεί από την Αθήνα όπου βιαιοπραγεί η φασιστική χούντα, στην «Literaturnaia gazeta». Ο γενναίος Θεοδωράκης, αρνήθηκε να εγκαταλείψει την χώρα του μετά το φασιστικό πραξικόπημα. Προτίμησε να μείνει στην Ελλάδα, κοντά στον λαό του και να αγωνιστεί εναντίον του υπάρχοντος καθεστώτος. Τα δικά του συμφωνικά έργα, όπερες και μπαλέτα ερμηνεύονται κι έχουν ανέβει στις σκηνές της Ρώμης, Λονδίνου, Παρισιού και Μόσχας. Ο ταλαντούχος έλληνας μουσικοσυνθέτης έχει βραβευθεί σε διάφορους διαγωνισμούς και φεστιβάλ στη Μόσχα, Αθήνα, Θεσσαλονίκη, έχει λάβει το βραβείο «Κόλει» στις ΗΠΑ. Κορυφαίο έργο του θεωρείται το λαϊκό ορατόριο «Άξιον εστί», γραμμένο το 1964, πάνω σε στίχους του Οδυσσέα Ελύτη. Ο Θεοδωράκης δεν είναι μονάχα δημιουργός, μα και προπαγανδιστής της σύγχρονης ελληνικής μουσικής. Οι φίλοι του σε όλα τα μέρη του κόσμου, βλέπουν στο πρόσωπό του συνεχιστή της παράδοσης, της αρχαίας τέχνης στη χώρα του. Οι φίλοι του, είναι και φίλοι του ελληνικού λαού…
Πάνω στον δίσκο βινυλίου, κάτω από το «Τραγούδι της Ελευθερίας», γράφει: μουσική: Μίκης Θεοδωράκης , β. σ. (βουλγάρικοι στίχοι), αυτό σημαίνει πως πράγματι υπήρξε κι ελληνικό κείμενο. Ζήτησα την συμβουλή του ελληνιστή Ivan Genov, ειδικό στα θέματα ελληνικού πολιτισμού, μεταφραστή, καθηγητή κι επίτιμο μέλος του ΡΕΝ Ελλάδος, και μεγάλου θαυμαστή του Μίκη Θεοδωράκη, στον οποίον ήταν διερμηνέας κατά την επίσκεψή του στη Βουλγαρία. Είχα την ελπίδα, πως θα ήξερε κάτι περισσότερο. Ο τίτλος δυστυχώς, δεν του έλεγε τίποτα, σε λίγο όμως θυμήθηκε την μελωδία και τραγούδησε, κάποιες στροφές. Το 1967, ήταν δέκα χρονών, μα είχε αφήσει βαθύ σημάδι στην μνήμη του. Είναι φανερό, πως πράγματι ήταν μεγάλη επιτυχία, στην Βουλγαρία, που δυστυχώς δεν έμεινε για την δική μου, ή για τις επόμενες γενιές.
Σαν άτομο που γνώριζε περισσότερο για την γεωπολιτική κατάσταση εκείνης της εποχής, υπέθεσε, (μια που στο εξώφυλλο αναφέρεται πως είχε σταλεί στην «Literaturnaia Gazeta», στη Μόσχα), είναι πολύ πιθανό το τραγούδι να προωθήθηκε από εκεί, στις άλλες σοσιαλιστικές χώρες, που είχαν έλληνες πολιτικούς πρόσφυγες, συμπεριλαμβανόμενη και τη Βουλγαρία, που γεωγραφικά, είναι πλησιέστερη. Η εντολή έρχεται μέσο του κόμματος κι έτσι φτάνει στην κοινωνία των ελλήνων πολιτικών προσφύγων στη Βουλγαρία.
Έχοντας υπ’ όψιν την ιστορία που μου ανέφερε ο Naiden Vulchev, είναι πιθανόν να ψάξανε ποιητή από τους πολιτικούς πρόσφυγες, για να μεταφράσει – προσαρμόσει το κείμενο κι έτσι πέσανε πάνω στον Αργύρη Μητρόπουλο, που με τη σειρά του, μια που πρόκειται για ποιητικό κείμενο τραγουδιού, ζήτησε τη συμμετοχή του συνάδελφου του, επίσης ποιητή – Naiden Vulchev, που έκανε την οριστική διαμόρφωση του κειμένου, ώστε να είναι έτοιμο για την ηχογράφηση. Συγκινημένος όσο κι εγώ, από αυτή την ιστορία, ο Ivan B Genov, ζήτησε αμέσως την γνώμη φίλων του από την Ελλάδα. Μετά από πολύωρα τηλεφωνήματα, αναγνωρίστηκε η μελωδία με την βοήθειά του mikisradio.com. Αποκαλύφτηκε πως το τραγούδι, έχει ηχογραφηθεί την δεκαετία του 90, με εντελώς διαφορετική ερμηνεία από τη Μαρία Φαραντούρη σε στίχους του Κώστα Καρτέρη
Σε αυτή την ερμηνεία, με τον τίτλο «Θάλασσα μάγισσα», γίνεται αναφορά στην αγάπη του λυρικού ήρωα προς τη θάλασσα. Θυμήθηκα ξανά το «Είμαστε δυο..», που το 1977, πέντε χρόνια μετά την πρώτη εκτέλεση στα γαλλικά από τον Moustaki, ερμηνεύτηκε από την Dalida, με στίχους πια της ποιήτριας Mickaele με τον τίτλο A chaque fois je crois – «Κάθε φορά πιστεύω»
Το κείμενο αφηγείται για την αναζωογονητική δύναμη του έρωτα, στην οποία δεν πρέπει να πάψουμε να πιστεύουμε. Μερικές φορές, τα πολιτικά και στρατευμένα τραγούδια εν καιρώ ειρήνης, προσαρμόζονται, ξαναγράφονται με άλλους στίχους, μα μένουν ζωντανά. Ο Μίκης εκτιμούσε τη σημασία που έχει η ποπ μουσική για τους νέους ανθρώπους. Η μουσική των συνθετών και οι στίχοι των ποιητών, πρέπει να μείνουν κοντά στις νεανικές καρδιές.
Παρουσιάζει ενδιαφέρον, πως ακριβώς πάνω σε αυτές τις αρχές είχε δομηθεί η διασκεδαστική και μουσική παραγωγή, στα χρόνια του σοσιαλισμού, η βουλγάρικη Estrada δηλαδή, που μελετώ στο διδακτορικό μου. Κάπου μέσα στις πτυχές της είναι κρυμμένο το «Τραγούδι της Ελευθερίας». Το άσμα αυτό έχει διανύσει μακρύ κι άνισο δρόμο κι έχει μείνει για πάντα με το βουλγάρικό του κείμενο, σαν έκφραση της πιο καθαρής αλληλεγγύης με τον μεγάλο Μίκη. Τα γραπτά μένουν – στην προκειμένη περίπτωση το τραγούδι, ανεξαρτήτως αν έχει έρθει σαν κομματική παραγγελία, συντονισμένη με την κρατική πολιτική στην σοσιαλιστική Βουλγαρία.
Τα τραγούδια είναι αιώνια, γι αυτό μπορούμε να τα ακούσουμε και σήμερα. Το ξεχασμένο τραγούδι – βρέθηκε, και για μένα μαζί με την ανακάλυψή του, μένει η χαρά, πως κάποτε, η Βουλγαρία, η χώρα μου, μαζί με ολόκληρο τον κόσμο είχε συμπαρασταθεί στον ελληνικό λαό και στον Μίκη. Μάλιστα στην Βουλγάρικη pop σκηνή παρουσιάστηκε το 1967 τραγούδι ειδικά αφιερωμένο στον Θεοδωράκη, όπου αναφέρεται και το όνομά του, μα αυτό είναι μια άλλη ιστορία, την οποία θα αφηγηθώ, κάποια άλλη στιγμή.
Μετάφραση από τα βουλγάρικα: Χρήστος Χαρτοματσίδης
.