Σύμφωνα με τους Ρώσους Φορμαλιστές ο ρόλος της εικόνας δεν είναι να μας βοηθήσει να κατανοήσομε το νόημα, αλλά να μας αναγκάσει να δούμε, να ξαναδούμε τον κόσμο με καινούρια μάτια. Η ποιητική εικόνα παραδοξοποιεί τα πράγματα, ανοικειώνει την αντίληψή μας όπως αυτή έχει παγιωθεί και αυτοματοποιηθεί στη συνείδησή μας. Στο ίδιο πνεύμα ο Quentin Blake επισημαίνει ότι υπάρχει αναλογία ανάμεσα στο παράλογο των λέξεων και στο παράλογο των εικόνων. Οι όψεις του παράλογου είναι άλλοτε ως παραμόρφωση του κόσμου ή του ειδώλου του κι άλλες φορές ως αταίριαστος συνδυασμός εικόνων μέσα από το κοσμοείδωλο του δημιουργού που αλλοιώνουν την πραγματικότητα, όπως την αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης.
Σε μία τέτοια οπτική υπακούει και η νέα ποιητική συλλογή του Παναγιώτη Δήμου, «συμπλέκτης» (Μανδραγόρας, 2019). Στη στιχουργική του Παναγιώτη Δήμου λογική και ά-λογο συνυπάρχουν είτε με τη μορφή της παραλληλίας είτε με τη μορφή της εγκιβωτισμένης λεκτικής εικόνας. Έτσι όμως δηλώνει τη στενή σχέση των δύο, του παράλογου και του άλογου. Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο άλογο και το παράλογο∙ το παράλογο είναι εσκεμμένο∙το συλλαμβάνει κανείς λογικά και αναδημιουργεί τον κόσμο. Το άλογο δεν υπακούει σε καμία εμπρόθετη ενέργεια έκφρασης, είναι από μόνο του άλογο.
Οι εικόνες δεν έχουν άλλη λειτουργία από το να επιτρέπουν την ομαδοποίηση ανομοιογενών αντικειμένων και ενεργειών κι έτσι πετυχαίνον να εξηγούν το άγνωστο διά του γνωστού (Καψωμένος, 2009:134).Ο ποιητής μέσα στο χάος βρίσκει ανταπόκριση στο τεράστιο πλήθος εικόνων και ήχων που τον περικλείει. Και έχει ενδιαφέρον ο τρόπος με τον οποίο η ποιητική του από μία άλλη οπτική αντικατοπτρίζει ακριβώς αυτό το χάος. Άλλωστε, ο άνθρωπος λαμβάνει εμπειρίες, τις αξιοποιεί και τις προσδέχεται και συμβολικά για να αισθητοποιήσει το εσωτερικό του χάος (Τάσιος & Ιωαννίδης, 2009).Ο Δήμου σκηνογραφεί τον έρωτα και το υπαρξιακό τραύμα με μια σειρά επιλογών και συμπεριφορών που κινούνται στους κάθετους άξονες του συνειρμού και της εικόνας. Έτσι, αναδημιουργεί μια σειρά από εικόνες που ορίζουν αυτό που εύστοχα γράφτηκε για το βιβλίο ως «υπερρεαλίζων λυρισμός».
Στόχος της εικόνας είναι η διέγερση αναγνώριση των πραγμάτων. Άλλωστε, είναι φορέας πολιτισμικών κωδίκων (Καψωμένος, 2009:136). Η αλογία, στην ποιητική του Παναγιώτη Δήμου, αποτελεί το κονίαμα των εικόνων (δρομολόγιο, πέρα χώρα, μετακόμιση, υπαίθριος χώρος, διόρθωση, επιτάχυνση). Η συνειρμική σύνδεση τους (υπνοβάτης, ανθοπωλείο, αίθουσα υποδοχής) δημιουργεί ένα ψηφιδωτό αναμνήσεων και μελαγχολίας. Για τον Shlovsky η λογοτεχνία δικαιώνεται αισθητικά επειδή είναι αντιρεαλιστική. Στη λογοτεχνία και μετά την επέλαση του υπερρεαλισμού, με όλους τους μετασχηματισμούς του, δεν υπάρχει η ταυτότητα σημαίνοντος-σημαινόμενου, γιατί σαν γλώσσα διέπεται από την αυθαιρεσία του σημείου. Στιγμιότυπα (βάρδια, υπαίθριος χώρος) ως σπαράγματα που πηγάζουν από τη μνήμη, πλέκουν έναν ιστό λεκτικών εικόνων. Η μνήμη, εξάλλου, είναι στο προσκήνιο διαρκώς (λάκτισμα, προς Κωνσταντίνου Καβάφη, ήταν, μετακόμιση, φθινοπωρινή ώρα, αποκατάσταση).
Η ποίηση του Παναγιώτη Δήμου διατηρεί μία πολυκεντρικότητα. Η δισημία και η υπερρεαλίζουσα εικονοποιία διαμορφώνουν συνθέσεις πολυθεματικές. Η επιλογή λέξεων λειτουργεί ως πρίσμα που μεταστρέφει μέσα στη συνειρμική λογική το μήνυμα (σκάλα, αναπληρωματικός χρόνος, ακρωτήρι, απολυτήριο, υπεραστικό, οδηγίες χρήσης). Το ερωτικό στοιχείο συμπλέκεται με την κοινωνική αγωνία και τον κοινωνικό προβληματισμό για τον άνθρωπο. Την ίδια όμως στιγμή η κυριαρχία της θάλασσας και των ανοιχτών χώρων εκδηλώνει μία διάσταση/ανάγκη δραπέτευσης.
Ο θρυμματισμός, σαν ένα ακατάστατο κολλάζ φωτογραφιών, αφήνει να αναδυθεί το άρωμα της νοσταλγίας ή της απογοήτευσης (λάκτισμα). Οι κατακερματισμένοι στίχοι αισθητοποιούν τον κατακερματισμό του ανθρώπου, την απομόνωση του σε έναν κόσμο γεμάτο εικόνες (εκτός έδρας, νυφιάτικο).Ο κατακερματισμός όμως αυτός έχει λειτουργική σχέση με τον στιχουργικό ρυθμό. Υπηρετούν και οι δύο τη συναισθηματική κλιμάκωση (γεωγραφία, δρομολόγιο, κέδροι στην τσέπη, αποκατάσταση, ανορθογραφία, οικιακή χρήση, ακρωτήρι) νοηματοδοτώντας μια στοχαστική διάθεση που πηγάζει από την αμφισημία (Σάμος, ανθοπωλείο). Ο καταληκτικός απομονωμένος στίχος, ως κορύφωση του υπαρξιακού τραύματος (αναμνηστικό Μεγάλου Σαββάτου), συγκεντρώνει πάνω του όλο το συναισθηματικό βάρος του ποιήματος, αφήνοντας τον ακροατή/αναγνώστη να χαθεί στις στοχαστικές ατραπούς που τον οδήγησε ο δημιουργός (υπνοβάτης, ήταν, βάρδια, φωτιστικό, οροσειρά).
Αρνήσεις (Σάμος, ανθοπωλείο, κέδροι στην τσέπη, υπεραστικό) και αντιθετικά ζεύγη εικόνων (τροχιά, νυφιάτικο, γεωγραφία, αποκατάσταση) αποτυπώνουν το τραυματικό παρόν όπως το υποδέχεται ο ποιητής. Η ποιητική ειρωνεία (ακατάλληλο, ασύρματος, κέδροι στην τσέπη, αναμνηστικό Μεγάλου Σαββάτου) με την αντίθεση και το ξάφνιασμα προς το προηγούμενο περιεχόμενο αναδύει μία μελαγχολική διάθεση και συμπυκνώνει τον πόνο που εισπράττει από το κοινωνικό περιβάλλον ο δημιουργός. Οι επαναλήψεις (πέρα χώρα, βάρδια, αίθουσα υποδοχής, βιβλιοδεσία) και οι παρηχήσεις, ως διάστικτα στίγματα μέσα στο χάος, υπηρετούν με τον τρόπο τους τη συναισθηματική ένταση.
Οι συμβολιστές θεωρούσαν πως «η ποίηση είναι σκέψη με εικόνες». Το δόγμα αυτό αντιπροσώπευε για εκείνους όλο το ποιητικό ιδίωμα και εξέθετε τον δεσπόζοντα ρόλο της εικονοπλασίας και διά αυτής το στοχαστικό περιεχόμενο. Προκειμένου όμως η εικόνα να πετύχει τον σκοπό της να κατανοήσουμε το σημασιακό περιεχόμενο του ποιήματος πρέπει να είναι οικεία (Todorov, 1995:90-91).
____________________
Todorov, Tsv. (1995). Θεωρία λογοτεχνίας. Κείμενα Ρώσων φορμαλιστών. (επιμ.). Αθήνα: Οδυσσέας.
Καψωμένος, Ερ. (2009). Εικονοπλασία και πολιτισμικοί κώδικες στη νεοελληνική ποίηση. Πρακτικά 28ουΣυμποσίου Ποίηση. Ποίηση και Εικόνα. Πανεπιστήμιο Πατρών 28-29 Ιουνίου 2008, 134-149.
Γκούνη, Β., Ιορδανάκη, Ευ., & Νάκας, Θ. (2013). όψεις του Παραλόγου στην Ποίηση για Παιδιά (ελληνικά και ξένα παραδείγματα). Ξένη Σκαρτσή (επιμ.). Ποίηση και Αλογία. Πρακτικά 33ου συμποσίου ποίησης (5 – 7 Ιουλίου 2013).
Τάσιος, Θ.Π. & Ιωαννίδης, Π. (2009). Ποίηση και Εικόνα. Πρακτικά 28ου Συμποσίου Ποίηση. Ποίηση και Εικόνα. Πανεπιστήμιο Πατρών (28-29 Ιουνίου 2008).
Δήμος Χλωπτσιούδης