O σκοπός της τέχνης είναι να αποδίδει την αίσθηση των πραγμάτων όπως συλλαμβάνονται από τις αισθήσεις και όχι όπως γνωρίζουμε ότι είναι… H τεχνική της τέχνης είναι να κάνει τα αντικείμενα “ασυνήθιστα”, να κάνει τις μορφές δύσκολες, να αυξάνει τη δυσκολία και τη διάρκεια της αντίληψης γιατί η διαδικασία της αντίληψης αποτελεί από μόνη της αισθητικό στόχο και πρέπει να παρατείνεται…

Victor Shklovsky, H τέχνη ως τεχνική, 1924.

Υπό το πρίσμα αυτό του ρωσικού φορμαλισμού, καλούμαστε να προσεγγίσουμε τη νέα ποιητική συλλογή του Νίκου Φωτόπουλου, «τεφροδόχος» (Μανδραγόρας, 2015), που χειραγωγεί τις λέξεις και τις απομακρύνει από τη συνηθισμένη τους σημασία μέσω νέων συνδυασμών αποκλίνοντας από τη γλωσσική νόρμα εξωτερικεύοντας το βίωμα μέσα από ένα συγκινησιακό πρίσμα.
Η ποίηση του Φωτόπουλου είναι κοινωνιοϋπαρξιακή· εκφράζει μία συγκαλυμμένη πολιτικοκοινωνική απογοήτευση με υπαρξιακές διαστάσεις. Ο ποιητής δεν καταφεύγει στην πολιτική ρητορεία ούτε υιοθετεί την αφηγηματική πρόζα· με οδηγό το συναίσθημα και τον υπερρεαλισμό εκθέτει τις αγωνίες του για την κοινωνία και τον άνθρωπο.
Στην ουσία η συλλογή αποτελείται από τρεις ποιητικές συνθέσεις· τα επιμέρους στιχουργήματα δεν αποτελούν ανεξάρτητα ποιήματα, αλλά ενσωματωμένα και αλληλένδετα θραύσματα, όπως σε ένα πολύστιχο ποίημα. Στις συνθέσεις του ανακλώνται στιγμιότυπα αναζητήσεων, πολιτικών ταραχών, αγωνίες κοινωνικές· ωστόσο, το ποιητικό υπόβαθρο με την υπαρξιακή χροιά προσδίδει μία διαχρονική διάσταση στις κοινωνικές παραστάσεις και καθιστά την ποιητική του –φενάκη– υπαρξιακή με απεικόνιση αναζήτησης διεξόδων στο κοινωνικό γίγνεσθαι.
Η εκφραστική του Φωτόπουλου διακρίνεται από μία ριζοσπαστική αφαιρετική διατύπωση η οποία συνδυάζεται με το υπερρεαλιστικό στοιχείο με αποτέλεσμα να εντείνει το συναίσθημα και να καθιστά τον αναγνώστη ενεργητικό. Ο σουρεαλισμός βρίσκει το πλέον γόνιμο έδαφος στην έκφρασή του με τις ρηξικέλευθες διατυπώσεις του. Μέσα από την υπερρεαλιστική γλώσσα προσδίδει νέες ιδιότητες σε αντικείμενα ή ρηματικές ενέργειες, προκαλώντας έτσι μία ξεχωριστή –κατά Shklovsky– ανοικείωση¹ .
Έτσι, ενεργοποιημένες οι αισθήσεις και το συναίσθημα προβάλλουν μία διαφορετική σχέση με τα αντικείμενα πέραν της βιωμένης και λογικής. Σε μία παράλογη εποχή ο Φωτόπουλος επιστρατεύει το σουρεαλιστικό παραλογισμό προκειμένου να κεντρίσει τον αναγνώστη να ξαναδεί με μία άλλη ματιά την κοινωνία γύρω του.
Εντυπωσιάζουν πολύ συχνά τα αυτόνομα ονοματικά σύνολα (φιλολογίες της βροχής, γραμματικές του έρωτα, άδεια κουφάρια κείμενα, ψηφιακές απεικονίσεις του κενού, ανίδεες ψυχές, αγέρας άνισος, ερημιά των τόπων και των ιδεών). Η αφαιρετική του έκφραση ισορροπεί με τον πλούσιο λόγο· τα επίθετα και η υπερρεαλιστική γλωσσική ακροβασία βρίσκουν το αντίκρισμά τους στην ελλειπτικότητα.
Τούτες όμως οι εκφραστικές επιλογές του όχι μόνο γοητεύουν με ένα λυρικότροπο άγγιγμα τον αναγνώστη μα και διαμορφώνουν ασυνείδητα εικόνες που γεμίζουν τον ποιητικό του καμβά. Ημιανεξάρτητες εικόνες, που συνδέονται μεταξύ τους συνειρμικά, απαρτίζουν το ποιητικό κάδρο του Φωτόπουλου. Κοινωνικές εμπειρίες με κονίαμα έναν ελαφρύ κι εύληπτο σουρεαλισμό συνταιριάζουν με αναζητήσεις ποιητικές, με υπαρξιακές αγωνίες, σκηνές κρίσης -πείνας και κοινωνικών συγκρούσεων.
Την ίδια στιγμή ο θρυμματισμένος στίχος ορίζει το ρυθμό και την ένταση των ποιημάτων. Ο θραυσματικός ρυθμός όμως εντείνει τη μελαγχολία του ποιητή και ταυτόχρονα αντικατοπτρίζει τα κοινωνικά αισθήματα και τη γενικότερη κοινωνική μελαγχολία.
Η κυρίαρχη εικαστικά νύχτα αφήνει το στίγμα της σε όλη τη συλλογή. Συνδέεται με το θάνατο, το κρυφό, με το λυγμικό σ’ αγαπώ, την αναζήτηση των πεινασμένων· είναι ακυβέρνητη, γεμάτη δακρυγόνα και φωτιές, θλίψη και ανίδεες ψυχές· βρέχει υπονοούμενα δηλητηριασμένες λέξεις· μας καλεί στις αποχετεύσεις των σιωπηλών/στις αρτηρίες των στεναγμών.
Ωστόσο, η ποίηση του Φωτόπουλου δεν είναι απαισιόδοξη, παρά την πρώτη μελαγχολική οπτική της. Διακρίνουμε μία αισιόδοξη διάσταση μέσα στη συνεχή πάλη, τη διαρκή αγωνιστική διάθεση για ζωή, ισότητα, για την ποίηση. Άλλωστε, αυτό το μήνυμα αναδεικνύει και η αρχική αφιέρωση στην Αντιγόνη, διαρκώς· υπαρκτό ή τραγικό πρόσωπο μας είναι αδιάφορο, αφού η ίδια η σημειολογία του ονόματος συνδέεται με τον αγώνα/θυσία περί δικαίου. Ο ίδιος ο θάνατος, άλλωστε, δεν αντιμετωπίζεται με απαισιοδοξία, αλλά ως ένα φυσικό γεγονός με υλιστική αντίληψη.
Η εικονοπλασία του Φωτόπουλου διακρίνεται από μία συνεχή κίνηση που άλλοτε δηλώνεται άμεσα (περιστρέφεται, προσπερνούν, τρόλεϊ, βυθίζεται, στροβίλιζε) ή έμμεσα (δακρυγόνα, αποκόμματα, στα έγκατα ενός βυθού, καλλιεργώντας το αδικαίωτο)· ταυτόχρονα ο ποιητικός χώρος του είναι γεμάτους ήχους/φασαρία, παρά τις ήσυχες στιγμές που φέρνουν μία ανάπαυλα στο χαοτικό ποιητικό καναβάτσο.

Εξετάζοντας τον ποιητικό λόγο του Φωτόπουλου και συγκεκριμένα την φωνητική και λεξική δομή του, την ιδιαίτερη κατανομή των λέξεων και τις ιδιαίτερες νοητικές δομές που συγκροτούν οι λέξεις, βρίσκουμε παντού υλικό που δημιουργήθηκε για να αφαιρέσει τον αυτοματισμό της αντίληψης² . H ποιητικότητα είναι παρούσα όταν η λέξη γίνεται αισθητή ως λέξη και όχι ως απλή αναπαράσταση του αντικειμένου που ονομάζεται, ή εκδήλωση συγκίνησης. Οι λέξεις και η σύνθεσή τους, το νόημά τους, η εξωτερική και εσωτερική τους μορφή αποκτούν το δικό του βάρος και τη δική του αξία δίχως να αναφέρονται απαθώς στην πραγματικότητα³ .

Δήμος Χλωπτσιούδης

1: Κατά τον Shklovsky με την τεχνική της ανοικείωσης τα οικεία αντικείμενα προβάλλονται ως άγνωστα, με διαφορετικές ιδιότητες.

2: Victor Shklovsky, H τέχνη ως τεχνική, 1924.

3: Roman Jakobson, Τί είναι η ποίηση; (1960), Roman Jakobson, Δοκίμια για τη γλώσσα της λογοτεχνίας, μτφρ. Ά. Mπερλής, Eστία, Aθήνα 1998.