Ελευθερία Θάνογλου, Ο θάνατος των πτηνών, έργο εξωφ. Γιώργος Ηλιάδης, Ποίηση, εκδ. ΑΩ, Αθήνα 2021, σελ. 40
Κι η μνήμη κόκαλο παιχνίδι για τους σκύλους
Κάποτε και τ’ αγάλματα στα κοιμητήρια
κουράζονται απ’ τις ίδιες εικόνες.
Γι’ αυτό αναζητούν διέξοδο
διαφυγής μέσα στα ποιήματα.
Δεν είναι ο άνεμος,
η βροχή και ο τρόπος των ανθρώπων
που αλλάζει τη φυσιογνωμία τους
αλλά το ποίημα
που τα περιέχει.
Τρίτη ποιητική συλλογή με έκδηλο τον αναστοχασμό πάνω στην ουσία και το εύρος της ποίησης στη ζωή μας: Η επιστήμη/ αδυνατεί/ να εξηγήσει/ πότε επέρχεται ο πραγματικός θάνατος/ των ποιητών. Και αλλού: [ ] Το λακωνίζειν των στίχων/ επιμήκυνε/ κι άλλο το σχοινί.// για πρώτη φορά,/ σε αιώρηση δύο μέτρων,/ κάτω απ’ το σπασμένο φως της λάμπας/ με μια μουτζουρωμένη κόλλα χαρτί/ πέτυχε το πλήρες νόημα. Και αλλού: [ ] η ποίηση/ ενίοτε/ κρίνεται ένοχη/ για τον θάνατο/ δεκάδων ποιητών/ που μπέρδεψαν στους ουρανοξύστες της/ την αντανάκλαση της νύχτας. Και αλλού: Σε μια κακή για την ανθρωπότητα εποχή,/ η ποίηση μπορεί κι ανθεί/ και οι νεκροί επίσης. [ ]Νεκρά μετά τη γέννα τους τα ποιήματα/ και οι νεκροί ποιητές/ ζωντανεύουν εν τέλει την κίνηση. Και αλλού: Το θαύμα των λέξεων/ άδειο ρούχο στο πάτωμα/ μια πένθιμη κορδέλα η γραφή// Ποιήματα πηγάδια/ δέχονται/ κουβάδες τρυπημένους. Να το πω απλά: η Θάνογλου με λιτό, περιεκτικά λακωνικό τρόπο αποφασίζει να αντιπροτείνει τα ποιήματα ποιητικής, αν το συνοψίσουμε φιλολογικά, σε ό,τι εν ζωή την πνίγει. Ή στην πνιγηρή ατμόσφαιρα της ζωής. Κι επειδή η ποίηση πετά (κι ενίοτε οι ποιητές τουλάχιστον μέχρι την απότομη και αναγκαστική προσγείωσή τους) επέλεξε να μας μιλήσει τύποις για τον θάνατο των πτηνών αλλά κατά βάθος για των ποιητών τον θάνατο. Ίσως θα άξιζε να διαβαστεί εμβριθώς η συλλογή από φερέλπιδες και μη ποιητές μήπως και αναλογιστούν καλύτερα τα της γραφής τους. Αφήνοντας τη δικαίωση του έργου τους να υπερίπταται. Πετώντας άλλωστε κανείς δεν χάνει/χάνεται. Αλίμονο στις πτώσεις. Και δεν εννοώ της γραμματικής. Και για να επικαλεστώ στίχους της: «Το λάλημα του κόκορα/ άχρηστο./ κανείς εδώ/ δε θα ξυπνήσει.»
Γραφή προσεκτική σαφής, γεμάτη συναίσθημα κι εικόνες τίποτε να μην παραλείπει και τίποτε να μην αφήνει έρμαιο μέσα στο ποίημα να αιωρείται άνευ λόγου. Ώριμη γραφή ολοκληρωμένη με σεβασμό θα θέματα που πραγματεύεται: αυτά της ζωής. Και μη σας παραπλανήσουν οι πολλές αναφορές στους νεκροθάφτες. Για τη ζωή και κυρίως τη ζωή της ποίησης γράφει η Ε.Θ. Και το γράφει καλά. Ίσως γιατί η γραφή της είναι απολύτως γειωμένη μέσα στα κυπαρίσσια των κοιμητηρίων και στη σχισμάδα των λέξεων όπου μπορείς να στήσεις το ποίημα. Αρκεί να μπορείς να το κάνεις. Και η Ελευθερία το μπορεί εν πλήρει συνειδήσει όσων καλείται με ωριμότητα να διαχειριστεί.
***
Λίνα Στεφάνου, Κρακ και Τα δάκρυα της Πόλης, Φωτό εξωφ. Αναστασία Βουτυροπούλου, Ποίηση, εκδ. NOMAS BIBLIA, Αθήνα 2022, σελ. 128
Διανυκτερεύσεις-Εκμυστηρεύσεις
Ένα σπίτι καταρρέει
στις λεπτομέρειές του.
Ένα παπούτσι αφημένο εδώ
μια ρωγμή εκεί
πιο πέρα ένας αρμός τρίζει γοερά
καθώς κλείνεις πίσω σου την πόρτα.
Τ’ αγριόχορτα που θεριεύουν στον κήπο.
Ο Σεφέρης στο πάτωμα
και η λεπτή σκόνη που επικάθεται στις
επιφάνειες
προλέγει πως το μέλλον
βυθίζεται αναπόφευκτα στο παρελθόν
μηρυκάζοντας αλήθειες και ψέματα.
Ένα σπίτι καταρρέει
στις λεπτομέρειές του
πριν μεταμορφωθεί σε ασημένιο
αστερισμό
που κρύβεται κάτω από την Ανδρομέδα.
Εκδοτικό κόσμημα: τα γράμματα βαίνουν σταδιακώς μειούμενα ως κυματισμός μιας τρικυμίας σε υποχώρηση. Τα ποιήματα της πρώτης συλλογής Κρακ σε ματζέντα, ένα από τα τέσσερα συστατικά της 4χρωμίας. Τα δάκρυα της πόλης σε τόνο ανοιχτού πράσινου. Μου αρέσει η αφιέρωση στο κλείσιμο του ποιήματος αντί στην αρχή, οι διακριτικοί σελιδοδείκτες στο αριστερό μέσον της σελίδας, τα διαστήματα των στίχων κι εν γένει η ποικιλία διαστημάτων που συνθέτουν αρμονία (τουλάχιστον αισθητική) αλλά και λειτουργούν μέσα στο ποίημα. Μου αρέσει το βάρος και το χρώμα του χαρτιού, η υφή του, οι διαφορετικές στοιχίσεις των ποιημάτων, οι διαρκείς διάλογοι με τον Έλιοτ, Τσβετάγεβα, τον συνθέτη Ζυλ Μασνέ με την όπερά του Manon (1884) βασισμένη σε λιμπρέτο του αββά Πρεβώ (1697-1763), με τον Κολομβιανό ποιητή Άλβαρο Μούτις (1923-2013), ξαναστέκεσαι με νοσταλγία στις απανταχού ανέγγιχτες δεσποινίδες μέσα από την Τζέιν Έιρ της Σαρλότ Μπροντέ δίχως να σε χαλά η απομυθοποίηση: «Τον Πρίγκιπα εμετό ας τρέξουν/ να παντρευτούν τώρα ελεύθερα»… ενώ διάβαζα τα ποιήματα, τουλάχιστον της πρώτης συλλογής, συνοδεία του Ie t’ aime της Λάρα Φαμπιάν.
Πριν 20 χρόνια, κάπου στους Αμπελόκηπους, βίωσα τον στίχο «ένα σπίτι καταρρέει στις λεπτομέρειές του» όπως και τους πόνους-μονόλογους στη νύχτα, πόνους σαν μικρά βιενέζικα βαλς [γιατί κεφαλαία;], «Ημιτελείς σφαγές και μάχες ματαιωμένες.// Πόνοι αρρώστιες, σαν τανκς θανατηφόρα.» Καθένας κάνει τις προβολές που του αξίζουν ανάμεσα στα μπλε πουλιά του Κοέν, τους παιδικούς εφιάλτες, την υποταγή ή την επιβολή στην αγάπη, το ανέβασμα στον ουρανό και την καταβύθιση στα έγκατα της γης. Επειδή κι εσύ τακτοποιείς τα πιάτα με τη λευκή πορσελάνη και το ωραίο μπλε σχέδιο ζωγραφισμένο στο χέρι «Ύστερα τα ποτήρια/ Τα ψηλά πρώτα/ οι κούπες του τσαγιού/ τα χαμηλά του νερού/ στοιχισμένα στο ημίφως του ντουλαπιού/ σαν μουσική παύση». Και θυμάσαι τον Ρίτσο:
Πρέπει πάντα να προσέχεις, να προσέχεις,
να στεριώνεις τον τοίχο με το μεγάλο μπουφέ
να στεριώνεις τον μπουφέ με το πανάρχαιο σκαλιστό τραπέζι
να στεριώνεις το τραπέζι με τις καρέκλες
να στεριώνεις τις καρέκλες με τα χέρια σου
να βάζεις τον ώμο σου κάτω απ’ το δοκάρι που κρέμασε.
Και το πιάνο, σα μαύρο φέρετρο κλεισμένο. Δεν τολμάς να τ’ ανοίξεις.
Όλο να προσέχεις, να προσέχεις, μην πέσουν, μην πέσεις.
[Υπάρχει πολύ Σονάτα του Σεληνόφωτος στο Κρακ παρότι δεν αναφέρεται.]
Ξεχωρίζω τους σκόρπιους στίχους υπό βροχή: «Είναι αλήθεια πως τα δάκρυα/ έχουν μεγάλο ποσοστό θάλασσας μέσα τους». Κι έτσι ομαλά περνάμε στην δεύτερη συλλογή Τα δάκρυα της πόλης με το μπαρ διανυκτερεύον φαρμακείο! Μου αρέσει το «Άσεμνο μπλουζ», οι «Χάρτες», η «Βιοποικιλότητα»: Ερωτεύομαι τον εαυτό μου/ ύστερα ψηλώνω, ξεσπάω,/ γίνομαι βροχή, βράδυ/ μ’ ένα φεγγάρι μόνο./ Αμυγδαλιά της στέπας και/ alcon blue πεταλούδα/ που ξεγελάει τα μυρμήγκια στο/ ατέλειωτο της Δανίας σκοτάδι./ Γίνομαι ξυλώδης κορμός/ να επιβιώσω στων εποχών/ τις παγωμένες νύχτες./ Ερωτεύομαι τον εαυτό μου/ κι αυτό μετά το κάνω δέρμα,/ αίμα και οστό ανώνυμο./ Ερωτεύομαι α πει ενδιαφέρομαι./ μαθαίνω πώς να ζω.// Εκείνοι, με την αμφικροταφική ημιανοψία,/ πώς τα καταφέρνουν άραγε;
Ποίηση ενός περίκλειστου στα όρια της ασφυξίας εξωτερικού χώρου βαθειάς εσωτερικότητας. Το εννοώ δίχως εξυπνακισμούς και περιττά λογοπαίγνια. Η Λίνα Στεφάνου ξέρει από αισθητική όσο και από ποίηση: τα δυο συνυπάρχουν και διαμορφώνουν τέχνη. Αστική ενίοτε και μεγαλοαστική. Με διακριτικούς πόνους και ήχους που μπορούν να σημαδεύουν με ακρίβεια χιλιοστού το μυαλό και τις αισθήσεις του αναγνώστη.
***
Γιώργος Χ. Στεργιόπουλος, των αστέγων ανθόκηπος, εξωφ.: Ηλίας Σιάρκος, Ποίηση, εκδ. Κουκίδα, Αθήνα 2022, σελ. 56
Αντιπερισπασμοί αποκεφαλισμοί και εκτελέσεις
Μονομαχία
Η νύχτα κατρακυλά μες στον νιπτήρα. Κύκλος η μαύρη δίνη, σφηνώνει στο σιφόνι. Φουσκώνει, ξεχειλίζει το μαύρο της στο πάτωμα. «Εγώ να φύγω, μπορώ. Εσύ πάντοτε θα περιμένεις. Θα ικετεύεις για να ’σαι ολόκληρος» φώναξα στον καθρέφτη. Εκείνος προσεβλήθη και με έδειξε άσχημο. Έκανα να επιτεθώ, μα κάθε χτύπημα το προέβλεπε, στα μισά, το αντέκρουε με απόλυτη ομοιότητα. [ ] Τον κοίταξα στα μάτια. «βρήκα πώς θα σε νικήσω». Σήκωσα το πιστόλι και το έβαλα στον κρόταφο. Δείλιασε. Τράβηξα τη σκανδάλη.
Νικήσαμε.
Τέταρτη ποιητική συλλογή την τελευταία δεκαετία. Κολάζ-φωτό στη σελ. 32 της Φωτεινής Χαμιδιελή. Δυο ενότητες διακρίνονται στο βιβλίο. Η πρώτη με πεζόμορφα ποιήματα που «εκτείνονται ολοένα και πιο μακροσκελή». Η δεύτερη, μετά το διαχωριστικό σχέδιο της Φ.Χ., περιέχει «κλασσικά» ποιήματα. Δεν διαφοροποιούνται ως προς το περιεχόμενο: ποιήματα ερωτικής απόγνωσης; Έντονο το στοιχείο του πεσιμισμού απ’ όπου ξεφεύγει ένας τόνος απειροελάχιστης αισιοδοξίας. Να ξεχωρίσω την «Κληρονομιά» και το «Γρανάζι», αναφορά στο ποίημα του Κ.Θ. Ριζάκη «Χωρίς χρονολογία». Έντονη παράθεση συναισθημάτων, μια αποφθεγματική διαδικασία με ενδιαφέροντες υπερρεαλιστικής γραφής στίχους που δεν ξέρω αν πάντοτε βρίσκουν το αναγκαίο συνδετικό μεταξύ τους και μέσα στο ποίημα. Δεν κατάλαβα στην προ τελευταία στροφή του πρώτου ποιήματος τον στίχο «Κάθε αρμόδια νέος καταδικάζει τέτοιες απρέπειες.» Το βιβλίο αφιερώνεται στη Βιολέτα (νομίζω με ένα «τ») και συνοδεύεται από αναφορά στην ανάλογη ποιητική συλλογή (1985) του Τάσου Λειβαδίτη Βιολέτες για μια εποχή. Διαβάζω ως ερωτηματικά κι όχι αναφορικά τα δυο «πώς» στους δυο τελευταίους στίχους του αφιερωμένου ποιήματος στον Ντοστογιέφσκι «Διάφανο». Ωραίος ο στίχος «Να χορεύεις, να χορεύεσαι, ζωή» με παραπέμπει στο «σε ερωτεύω» της Μάτσης Χατζηλαζάρου. Ο Γ.Χ.Στ. έχει γραφή ζωντανή και δυναμική. Και προοπτικές συνέχειας.
***
Για τον Γιώργο Βέη, Κριτικά κείμενα (για την ποίησή του), Ανθολόγηση – Εισαγωγή – Επιμέλεια Θεοδόσης Πυλαρινός, εκδ. Αιγαίον, Λευκωσία 2021, σελ. 417
Κοπιώδης πάντα η δουλειά του Θεοδόση Πυλαρινού, συστηματική, μεθοδική, χρησιμότατη γραμματολογικά κατάφερε για άλλη μια φορά με πολύ κόπο να συγκεντρώσει όλα τα κριτικά κείμενα (1984-2021) που έχουν γραφτεί για τον Γιώργο Βέη, ενώ μόλις κυκλοφόρησε στις ίδιες εκδόσεις και 2ος τόμος για κριτική κείμενα της 20ετίας 1999-2019 που αναφέρονται στις ταξιδιωτικές μαρτυρίες του Γιώργου Βέη. Στον παρόντα τόμο υπάρχει ένα αναλυτικό βιογραφικό σημείωμα και ένα ανθολόγιο ποιημάτων. Περιλαμβάνεται και κριτική του αγαπημένου μας Χρήστου Ηλιόπουλου, για τη Γεωγραφία Κινδύνων, που δημοσιεύθηκε στο τχ. 10-11 του Μανδραγόρα, Ιανουάριος-Απρίλιος 1996, ένα χρόνο πριν την ξαφνική αναχώρηση του Χρήστου. Και ήταν μόλις 44 χρόνων… Ευτυχώς ο Θ.Π. μας τον ξαναφέρνει στο φως. Αναμφίβολα χρήσιμο για τους ερευνητές έργο που βρίσκουν μπροστά τους το σύνολο των κριτικών κειμένων που αφορούν στο ποιητικό έργο του Βέη. Απίστευτη δουλειά που και τη φορά αυτή την έφερε σε πέρας ο Θεοδόσης! Χαρά στο κουράγιο του… Στο εισαγωγικό του μας θυμίζει τις επισημάνσεις του αγαπημένου δασκάλου Μιχάλη Μερακλή που είχε τονίσει την αβρότητα, λιτότητα και λεπτότητα των στίχων του Βέη, το μέτρο στη φωνή του, την αγάπη στη γλώσσα και την αλήθεια που εκπέμπουν οι λέξεις του. Πρώτη συλλογή του Βέη Φόρμες και άλλα ποιήματα από τις εκδ. Κούρος του επίσης αγαπημένου και διαρκώς ανήσυχου Λεωνίδα Χρηστάκη.
«Ο Βέης» σημειώνει ο Θεοδόσης Πυλαρινός, «φιλοτεχνεί τον δικό του χάρτη όπου αποτυπώνει την ανθρώπινη περιπέτεια επί της γης. [ ] Πλεονάζουν οι αναφορές του στον θάνατο»…. Ενώ καταλήγει σε συμπεράσματα για τα κριτικά κείμενα που ανθολογεί. Παραθέτουμε το ποίημα «Ενθύμιον» του Γ.Β. από τα ποιήματα που ανθολογεί ο Θ.Π.:
«Το ποίημα καλέ μου, πρέπει να λέει μια ιστορία,
να έχει αρχή, μέση και φινάλε,
έναν έστω υποτυπώδη μύθο,
κάτι τέλος πάντων
που ν’ αφήνει τη γεύση μιας αφήγησης»,
μου έλεγε συχνά τα τελευταία χρόνια ο Γιάννης Βαρβέρης.
Κι είχε δίκιο, όπως πάντα άλλωστε.
Μήπως το κάθε ποίημα που σέβεται τον εαυτό του
δεν είναι μια περιπέτεια στο διηνεκές;
Μια παρατεταμένη σκιαμαχία με το ανείπωτο,
ένα οδόφραγμα στη μιζέρια;
Βλέπω, 2013
***
Θανάσης Μαρκόπουλος, Η λέξη της λέξης, Λογοτέχνες και γραφές, Κριτικά-φιλολογικά κείμενα, εκδ. Μελάνι, Αθήνα 2021, σελ. 245
Πολυγραφότατος ποιητής, μελετητής και δοκιμιογράφος ο εκ Βεροίας αγαπημένος φίλος Θανάσης Μαρκόπουλος που στον παρόντα τόμο συγκεντρώνει κείμενα για μεταπολεμικούς δημιουργούς. Κείμενα για τους Κούλα Αδαλόγλου, Μανόλη Αναγνωστάκη, Ανέστη Ευαγγέλου, Περικλή Σφυρίδη, Τάσο Λειβαδίτη, Θανάση Βαλτινό, Κ.Γ. Καρυωτάκη, Δημήτρη Μίγγα, Γιώργο Σκαμπαρδώνη, Τάσο Καλούτσα, τις συνεντεύξεις που έδωσε στη Θεσσαλονίκη ο Νίκος-Αλέξης Ασλάνογλου, τον επίσης Βεροιώτη Ιγνάτη Χουβαρδά, Κώστα Κουτσουρέλη, Αλέξη Ζήρα (αναφορά στο βιβλίο του Ζήρα για τον Τάσο Πορφύρη), για το μελέτημα του Δημήτρη Κόκκορη σχετικά με τον Καζαντζάκη ως ποιητή, συνανάγνωση Ηλία Κεφάλα-Ορέστη Αλεξάκη για τα θέματα που πρωτίστως απασχολούν τους ποιητές αυτά της παιδική τους ηλικίας, για τον Πρεβεζάνο Απόστολο Αν. Τάσση, τον ποιητή και ηθοποιό Γιώργο Ζιόβα, εισήγηση για του λογοτέχνες της Θεσσαλονίκης στη δεκαετία του 1970, όπου περιλαμβάνει και τον πρόσφατα απελθόντα Αλέξανδρο Ίσαρη και last but not least, όπως θα λέγαμε και στον Κολωνό, τον Ντίνο Χριστιανόπουλο. Ο Θ.Μ. είναι σαφής, περιεκτικός, ακριβής, μεθοδικός. Κάθε κείμενό του είναι συμβολή στην ελληνική γραμματολογία. Από την άποψη αυτή σημαντικός και ο παρών τόμος του.
Κώστας Α. Κρεμμύδας
27.6.2022 (ημέρα γενεθλίων του αδελφού μου Αλέξανδρου)