Ιωσήφ Λιμπεράλης: μουσικός και συνθέτης σκακιστικών προβλημάτων ✽ Σπύρος Ιλαντζής

 

Βιογραφικά στοιχεία

 Ο Ιωσήφ (Γκιουζέπε) Λιμπεράλης (Κέρκυρα 1820 – Ζάκυνθος 1899) υπήρξε διακεκριμένος μουσικός της «Επτανησιακής Σχολής». Πατέρας του ήταν ο Ιταλός αρχιμουσικός της μπάντας του 32^ου Βρετανικού Συντάγματος Πεζικού στην Κέρκυρα Domenico Liberalle και μητέρα του η Ελληνίδα Αικατερίνη Μηλιοράτη, που καταγόταν από τη Ζάκυνθο. Ήταν ο μικρότερος αδελφός του Αντωνίου Λιμπεράλη (1814 – 1842), ενός από τους πρώτους και πλέον αγαπητούς μαθητές του Νικολάου Μάντζαρου, ενώ τα δυο αγόρια είχαν και μια μικρότερη αδελφή.

Ατυχώς, η μητέρα τους πέθανε το 1825, ενώ ο πατέρας τους μετατέθηκε στο Μάντσεστερ της Αγγλίας, μαζί με ολόκληρο το 32^ο Σύνταγμα Πεζικού. Δυο χρόνια αργότερα, απεβίωσε και ο πατέρας, οπότε τα τρία παιδιά επέστρεψαν στην Ελλάδα, υπό την εποπτεία μιας Ζακυνθινής θείας τους.

Ο Μάντζαρος εμύησε τον Αντώνιο στο πιάνο (νέο μουσικό όργανο για την εποχή, εφευρέθηκε το 1711 από τον Μπαρτολομέο Κριστόφορι¹. Το πρώτο πιάνο αναφέρεται ότι ήρθε στην Ελλάδα το 1815, ως δώρο του Ιωάννη Καποδίστρια!) και αργότερα αυτός εμύησε τον μικρότερο αδελφό του. Τα δυο νεαρά αγόρια έπαιζαν φλάουτο και αργότερα και πιάνο, σε θεατρικές παραστάσεις στην Κέρκυρα, από τις αρχές της δεκαετίας του 1830.

Ο Ιωσήφ προχώρησε σε σύντομες μουσικές σπουδές στο Conservatorio di Musica San Pietro a Majella της Νάπολης και στο Ωδείο του Μιλάνου² και επέστρεψε στην Κέρκυρα το 1840, όπου εργάστηκε αρχικά ως δάσκαλος πιάνου και αργότερα ως δάσκαλος θεωρητικών θεμάτων στη μουσική. Παράλληλα, διετέλεσε αρχιμουσικός στη νεοσύστατη Φιλαρμονική της Κέρκυρας.

Μελοποίησε εμβατήρια, ενώ συνέθεσε τρεις όπερες, με θέματα από την Ελληνική Επανάσταση: «Ρήγας Φεραίος», σε λιμπρέτο (στα ιταλικά) Γεράσιμου Μαρκορά (1849), «Μάρκος Μπότσαρης» (1852) και «Η Επιστροφή του Κανάρη» (1852). Μόνον τμήματα αυτών των έργων έχουν διασωθεί. Ενδιαφέρον έχει το ότι το μελόδραμα «Ρήγας Φεραίος» παραστάθηκε μόνο μια φορά στην Κέρκυρα, λόγω παρέμβασης της αυστριακής κυβέρνησης της εποχής, που ενοχλήθηκε από την αποκάλυψη ότι οι Αυστριακοί είχαν παραδώσει στους Οθωμανούς τον Έλληνα πατριώτη.

Ανάμεσα στις περίπου 17 συνθέσεις του για πιάνο, η σύνθεση «Το ξύπνημα του κλέφτη (Le Réveil du Klepht) – Ένα αναμνηστικό των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών» αποτελεί το παλαιότερο δείγμα της Ελληνικής Εθνικής Μουσικής.

Το κοινωνικό περιβάλλον

Θυμίζουμε ότι η ένωση των Επτανήσων με την ελεύθερη Ελλάδα έγινε το 1864. Την εποχή εκείνη, δεύτερη μετά την Αθήνα μεγαλύτερη πόλη της χώρας ήταν η Πάτρα, που διατηρούσε συνεχή επαφή με τα Επτάνησα σε όλη τη διάρκεια της οθωμανικής κατοχής. Ήδη πριν το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης ο Θεόδ. Κολοκοτρώνης και άλλοι αγωνιστές και μέλη της Φιλικής Εταιρείας ταξίδευαν συχνά στη Ζάκυνθο.

Εξ άλλου, πριν το 1893, οπότε ολοκληρώθηκε η διάνοιξη του Ισθμού της Κορίνθου, ήταν πιο εύκολη η μετακίνηση δυτικοευρωπαίων προς την Πάτρα παρά προς την Αθήνα. Έτσι, υπό την επίδραση των ευρωπαϊκών κινημάτων (Κίνημα Γαριβάλδη για τη συνένωση της Ιταλίας, Παρισινή «Κομμούνα»), η Πάτρα «γέννησε» τα πρώτα προοδευτικά κινήματα στην ελληνική επικράτεια.

Μετά την αρχική αποτυχία των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων στην Ιταλία, εκατοντάδες Ιταλοί πέρασαν απέναντι, ήρθαν στην Πελοπόννησο και εγκαταστάθηκαν προσωρινά στην Πάτρα (αναφέρονται από το 1849 και μετά). Μαζί με άλλους Ιταλούς, που ζούσαν ήδη στην πόλη, αποτέλεσαν την πρώτη «ιταλική παροικία», που μεταξύ άλλων έφερε στην πόλη τη δυτική μουσική, αλλά και το σκάκι. Σε αυτό το πλαίσιο δραστηριοποιήθηκε και ο Ιωσήφ (Γκιουζέπε) Λιμπεράλης³.

Σκακιστικό Χρονολόγιο

 Έχουμε δει στο προηγούμενο τεύχος 63, στο αφιέρωμα για τον Λορέντζο Μαβίλη, ότι το σκάκι είχε σημαντική ανάπτυξη στα Επτάνησα ήδη από τα αρχές του 19^ου αιώνα. Αποτελούσε βασικό ενδιαφέρον των μελών της Αναγνωστικής Εταιρείας της Κέρκυρας ήδη από την ίδρυσή της, το 1836.

Στη βιβλιοθήκη της εκτίθεται ως σήμερα η σκακιέρα που χάρισε στους σκακιστές του νησιού, όταν το επισκέφθηκε το 1841, ο φημισμένος Άγγλος σκακιστής κάπταιν Έβανς.

Επίσης, η νεότερη γενιά διανοουμένων της Κέρκυρας σύχναζε στο καφενείο του Ανανία, τουλάχιστον από το 1853, όπου συχνά έπαιζαν σκάκι και μεταξύ των πιο τακτικών θαμώνων ήταν ο Διον. Σολωμός, αλλά και ο Γερ. Μαρκοράς, ο Κάρ. Μάνεσης, ο Γ. Καλοσγούρος και άλλοι⁴.

Ο Λιμπεράλης υπήρξε αξιόλογος σκακιστής και συνθέτης σκακιστικών προβλημάτων. Δημοσίευσε το πρώτο του πρόβλημα το 1869, στο αγγλικό εβδομαδιαίο περιοδικό “Illustrated London News” στις 22 Μαΐου 1869, περίοδο κατά την οποία ζούσε στη Ζάκυνθο. Στο ίδιο αγγλικό περιοδικό δημοσιεύθηκε και το δεύτερό του πρόβλημα, στις 23 Οκτωβρίου 1869, το οποίο μάλιστα αναδημοσιεύθηκε στις 13 Νοεμβρίου του ίδιου έτους στην αμερικανική εφημερίδα “New York’s Albion”!

Το 1870, ο Λιμπεράλης μετακόμισε από τη Ζάκυνθο στην Πάτρα, όπου άσκησε επί 16 χρόνια το επάγγελμα του δασκάλου του πιάνου. Τότε ασχολήθηκε σοβαρά και με τη σύνθεση σκακιστικών προβλημάτων. Στο ιταλικό σκακιστικό περιοδικό «Nuova Rivista degli Schachi» δημοσίευσε προβλήματα από το 1875. Συνεργάστηκε με την αγγλική εφημερίδα «London Figaro» (τη σκακιστική στήλη της επιμελείτο ο 1^ος Παγκόσμιος Πρωταθλητής στο σκάκι W. Steinitz), αλλά και το αμερικανικό περιοδικό «Brooklyn Chess Chronicle», που κυκλοφορούσε στη Νέα Υόρκη.

Συνολικά, γνωρίζουμε περί τα 70 σκακιστικά προβλήματα που δημοσίευσε, με τελευταίο αυτό στο «American Chess Magazine», τον Αύγουστο του 1897.

Σημαντικό έργο ήταν και το επιθανάτιο ελεγείο στον κορυφαίο Αμερικανό σκακιστή Paul (Paolo) Morphy (1837-1884), που δημοσίευσε στο ως άνω αμερικανικό περιοδικό «Brooklyn Chess Chronicle», στο τεύχος Νοεμβρίου 1884, με αντίτυπό του να έχει κατατεθεί και στη Βιβλιοθήκη της Ελληνικής Βουλής, όπου σώζεται ως σήμερα.

Ο Ιωσήφ Λιμπεράλης απεβίωσε στις 17 Σεπτεμβρίου 1899. Είχε τέσσερα παιδιά: Ο γιος του Αντώνιος έμεινε στην Πάτρα και εργάστηκε σε διάφορες ευρωπαϊκές και ελληνικές εταιρείες. Ο δεύτερος γιος, Ευστάθιος, διετέλεσε διευθυντής του υποκ/τος της Εθνικής Τράπεζας στη Ζάκυνθο και απεβίωσε το 1940. Ο τρίτος γιος Ιωάννης ήταν μουσικός, όπως και η κόρη του Μαρία⁵.

Σύντομη βιογραφία του (16 χειρόγραφες σελίδες μεγάλου σχήματος, στην ιταλική γλώσσα) είχε κυκλοφορήσει το 1896 και αποτέλεσε τη βάση σε αφιερώματα που δημοσίευσαν, μετά το θάνατό του, το «Πειραϊκόν Ημερολόγιον» του 1900 και τα «Παναθήναια» το 1908^6,7.

Περισσότερο υλικό έχει δημοσιεύσει και ο (ποιητής της γενιάς του ’70, δοκιμιογράφος, κριτικός, μεταφραστής και πανεπιστημιακός) Νάσος Βαγενάς⁸.

Ας δούμε και δυο αξιόλογα σκακιστικά του προβλήματα:

# σε 2 – Ιωσήφ Λιμπεράλης
Nuova Rivista degli Schachi, 1881

Παίζουν τα λευκά και κάνουν ματ σε δύο κινήσεις

Το πρόβλημα αυτό πρωτο-δημοσιεύθηκε το 1881 στο ιταλικό περιοδικό «Nuova Rivista degli Schachi» και αναδημοσιεύθηκε στην «Sammlung leichterer Schachaufgaben», που εξέδωσε ο Jean Dufresne, το 1882. Είναι ορθόδοξο δυάρι, τύπου «Rex solus» (ο μαύρος έχει μόνο τον βασιλιά).

 λύση:

1.Ιζ6! [ο λευκός θυσιάζει ταυτόχρονα και τους δύο ίππους!. Μετά την κίνηση 1.Ιζ6! (το «κλειδί» του προβλήματος), ο μαύρος βασιλιάς έχει τέσσερις διαφυγές, σε σχήμα Χ ή ρόμβου, από τα τετράγωνα δ4, δ6, ζ6 & ζ4:]

1…Ρxδ4 2.Βδ5#

1…Ρδ6 2.Βε7#

1…Ρxζ6 2.Βη7#

1…Ρζ4 2.Βγ7#

Η πιο θεαματική βαριάντα είναι η τελευταία, όπου έχουμε ματ μοντέλο, τέλειο ματ και ματ καθρέφτης!

Όλα τα λευκά κομμάτια συμμετέχουν στο ματ, ελέγχοντας το τετράγωνο ζ4 (στο οποίο γίνεται ματ ο μαύρος βασιλιάς), καθώς και τα 8 γειτονικά του: Συγκεκριμένα, η βασίλισσα απειλεί τον βασιλιά στο ζ4 και ελέγχει επίσης τα ε5, και η3. Ο Ιδ4 ελέγχει τα ζ3 & ζ5, ο Ιζ6 ελέγχει τα ε4 και η4, το πιόνι δ2 ελέγχει το ε3 και το πιόνι θ4 ελέγχει το η5!

(θυμίζουμε ότι με # συμβολίζεται το ματ)

Με την ευκαιρία, ορισμένοι χρήσιμοι ορισμοί για τις μορφές (τύπους) του ματ σε ένα σκακιστικό πρόβλημα:

Καθαρό ματ (Pure mate): Το τετράγωνο του βασιλιά που γίνεται ματ και κάθε γειτονικό του τετράγωνο, απειλείται από ένα μόνο κομμάτι του αντιπάλου ή είναι μπλοκαρισμένο από δικό του κομμάτι (όχι απειλή και μπλοκ ταυτόχρονα).

Οικονομικό ματ (Economical mate): Λαβαίνουν μέρος όλα τα λευκά κομμάτια (με πιθανή εξαίρεση του βασιλιά και των πιονιών του) στο ματ.

Μοντέλο ματ (Model mate): Ένα ματ καθαρό και οικονομικό. Λέγεται και Πρότυπο ματ.

Ιδεώδες ματ (Ideal mate): Ένα μοντέλο ματ, όπου συμμετέχουν όλα τα κομμάτια, λευκά και μαύρα. Λέγεται και Τέλειο ματ.

Καθρέφτης ματ (Mirror mate): Όταν όλα τα τετράγωνα τριγύρω από τον βασιλιά είναι κενά.

# σε 3 – Ιωσήφ Λιμπεράλης
Piccolo Schacchista di Napoli, 1896

Παίζουν τα λευκά και κάνουν ματ σε τρεις κινήσεις

Η λύση:

1.Βxδ3! [τα λευκά θυσιάζουν τη βασίλισσά τους, η απειλή είναι 2.Βε4+!! Αxε4 3.δ4#]

Οι βασικές βαριάντες:

1…Πβ3 2.Βxβ3 Αxη4 3.δ4#

1…Πβ4 2.Ιγ4+ Πxγ4 3.Βδ6#

1…Ιxη6 2.Βε4+!! Αxε4 3.δ4#

και…

1…Αxδ3 2.Ιγ4+! (απομάκρυνση) 2…Αxγ4 3.δ4# [(ματ-μοντέλο: ο Ιζ6 ελέγχει τα τετράγωνα ε4 και δ5, ο Αη4 ελέγχει τα ζ5 and ε6, ο Αε7 ελέγχει τα δ6 και ζ6, ο βασιλιάς ελέγχει τα δ4 and ζ4 και το πιόνι δ4 δίνει το τελικό σαχ. Το γεγονός ότι το ε4 ελέγχεται τόσο από τον Ιζ6 όσο και από τον βασιλιά, επιτρέπεται (ο βασιλιάς εξαιρείται από τους περιορισμούς)]

Παραπομπές

 ¹https://el.wikipedia.org/wiki/πιάνο
²Iosif Liveralis – Wikipedia, https://de.wikipedia.org/wiki/Iosif_Liveralis
³Έλληνες σκακιστές του 19ου αιώνα, Παν. Σκλαβούνος, Αθήνα 2010
⁴Διον. Καλογερόπουλος, «Επτανησιακά Σημειώματα», 1930
⁵Οι άγνωστες εποχές του ελληνικού σκακιού, Παν. Σκλαβούνος, εκδ. Οσελότος, Αθήνα 2017
⁶«Έλληνες μουσουργοί, Ιωσήφ Λιβεράλλης», Σπ. δε Βιάζης, στο «Πειραϊκόν Ημερολόγιον» , 1900
⁷«Από τον βίον και τα έργα του Σολωμού», περιοδικό «Παναθήναια» 17, 1908-09, σελ. 368.
⁸«Διον. Σολωμός και Ιωσήφ Λιμπεράλι», Νάσος Βαγενάς, περιοδικό «Παρνασσός», Απρ.-Ιούν. 1966.

Σπύρος Ιλαντζής