Εισαγωγή
Ο ρόλος του σχολικού ηγέτη έχει συγκεντρώσει αρκετά μεγάλο ερευνητικό ενδιαφέρον τα τελευταία έτη και σε συνδυασμό με της πολλαπλές προεκτάσεις που μπορεί να λάβει έχει αποτελέσει ερευνητικό αντικείμενο για μεγάλο αριθμό ερευνών. Σήμερα, είναι κοινός αποδεκτό πως ο σχολικός διευθυντής – ηγέτης και ο ρόλος του χαρακτηρίζεται από υψηλή σημαντικότητα και αυξημένες υποχρεώσεις ενώ επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από το γενικότερο κοινωνικό και σχολικό περιβάλλον.
Ακολούθως, ιδίως η σημερινή εποχή που χαρακτηρίζεται από διαδοχικές αλλαγές, κοινωνικές και τεχνολογικές, αναγκάζει τους εργαζομένους ανεξαρτήτως κλάδου να πρέπει να μεριμνήσουν για την προσωπική και επαγγελματική τους ανάπτυξη. Γενικότερα, η έννοια της επαγγελματικής ανάπτυξης είναι στενά συνδεδεμένη με τη δια βίου μάθηση, και αποτελεί αντικείμενο πολλών διατυπωμένων θεωριών, οι οποίες την προσεγγίζουν από διαφορετικές πλευρές και οπτικές. Ομοίως, στον κλάδο της εκπαίδευσης, οι διαρκείς τεχνολογικές αλλαγές έχουν δημιουργήσει νέες ανάγκες στο εκπαιδευτικό προσωπικό, το οποίο και θα πρέπει να φροντίσει για την ενημέρωση και εξέλιξή του με σκοπό την όσο το δυνατόν καλύτερη ανταπόκριση στις απαιτήσεις του σχολικού περιβάλλοντος.
Ηγεσία στην Εκπαίδευση
Η σχολική ηγεσία άρχισε να αποτελεί ερευνητικό και θεωρητικό αντικείμενο από τις αρχές του 1990 αντικαθιστώντας τον όρο εκπαιδευτική διοίκηση και διαχείριση (Πασιαρδής, 2004). Στη σημερινή εποχή, παρά το γεγονός πως η εκπαιδευτική ηγεσία αποτελεί πεδίο διαφωνιών μεταξύ των ερευνητών και διαφορετικών προσεγγίσεων, σε βιβλιογραφικό επίπεδο οι βασικές έννοιες που μελετώνται σχετικά με την σχολική ηγεσία, είναι η μετασχηματιστική ηγεσία, η κατανεμημένη ηγεσία και η ηγεσία για τη μάθηση (Ράπτης, 2006).
Εννοιολογικά, σε εκπαιδευτικό επίπεδο, η σχολική ηγεσία αναφέρεται στο κατά πόσο ο σχολικός ηγέτης είναι σε θέση να παρακινήσει τους εκπαιδευτικούς ώστε να προσπαθούν για την επίτευξη των στόχων της σχολικής μονάδας με το σύνολο των δυνατοτήτων τους (Fullan, 2001). Με βάση τον παραπάνω ορισμό, η σχολική ηγεσία περιλαμβάνει την ατομική δέσμευση αλλά πάνω από όλα την συλ¬λογική κινητοποίηση, η οποία δημιουργείται από ένα πρότυπο ηγεσίας, μετρήσιμο και αξιολογήσιμο. Σύμφωνα με τον Fullan (2001) η έννοια της ηγεσίας περιλαμβάνει πέντε βασικές διαστάσεις, την ύπαρξη ενός ξεκάθαρου ηθικού σκοπού, τη δημιουργία και ανάπτυξη σχέσεων, την κατανόηση και διαχείριση της σχολικής αλλαγής, τη δημιουργία και το διαμοιρασμό της γνώσης, και την εξασφάλιση της συνεκτικότητας και την ευθυγράμμιση των σχολικών δομών.
Επιπρόσθετα, σύμφωνα με τον Leithwood (2005), ο σχολικός διευθυντής μπορεί να ασκήσει ηγεσία επηρεάζοντας τα μαθησιακά αποτελέσματα, καθοδηγώντας τους εκπαιδευτικούς, διαχειριζόμενος την αλλαγή στη σχολική μονάδα, δίνοντας κατευθύνσεις στο σύνολο του σχολείου, κατευθύνοντας και προωθώντας την ανάπτυξη των εκπαιδευτικών και εισάγοντας καινοτομίες αναφορικά με τη λειτουργία της σχολικής μονάδας. Ακόμα, η σχολική ηγεσία θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από συγκεκριμένους κοινούς στόχους και συγκεκριμένα η σχολική ηγεσία στοχεύει στην αποσαφήνιση των προσδοκιών από το εκπαιδευτικό προσωπικό, τους μαθητές, τους γονείς τους και τους φορείς που καθορίζουν την εκπαιδευτική πολιτική, στην ενίσχυση των μαθησιακών αποτελεσμάτων, στη βελτίωση της ποιότητας της σχολικής ηγεσίας, στη δημιουργία και διάθεση στους εκπαιδευτικούς δυνατοτήτων επαγγελματικής ανάπτυξης, στην πιστοποίηση της αναφερόμενης ανάπτυξης, στην πλαισίωση της αξιολόγησης, και στη δημιουργία αξιολογικών κριτηρίων για την προαγωγή των εκπαιδευτικών σε διευθυντικές θέσεις. Συμπερασματικά, ο όρος ηγεσία στο εκπαιδευτικό περιβάλλον έχει πολλαπλές διαστάσεις και με βάση αυτές μπορεί να ειπωθεί πως χαρακτηρίζεται από υψηλή σημαντικότητα καθώς μπορεί να επηρεάσει όλες της πτυχές και τα μέλη της μαθησιακής διαδικασίας και λειτουργίας της σχολικής μονάδας.
Μορφές άσκησης ηγεσίας (στυλ ηγεσίας)
Τα διαθέσιμα μοντέλα σχολικής ηγεσίας υπογραμμίζουν τον ρόλο του σχολικού ηγέτη στην ανάπτυξη της οργάνωσης της εκπαιδευτικής διαδικασίας, συμπεριλαμβανομένης της επαγγελματικής ανάπτυξης. Αρχικά γίνεται παράθεση των μοντέλων ηγεσίας κατά τους Bush και Glover (2003) και αναλύονται τα κυρίαρχα μοντέλα αποτελεσματικής σχολικής ηγεσίας. Τα δύο κυρίαρχα μοντέλα αποτελεσματικής σχολικής ηγεσίας είναι η ηγεσία μετασχηματισμού και η καθοδηγητική ηγεσία. Αυτά τα δύο μοντέλα και η σχέση τους με την επαγγελματική εξέλιξη των εκπαιδευτικών εξετάστηκαν, μαζί με τη βιβλιογραφία για την ηγεσία του σχολείου και τη σχέση του με την επαγγελματική ανάπτυξη.
Η κατηγοριοποίηση των μορφών ηγεσίας, περιλαμβάνει 8 διακριτούς τύπους ηγεσίας.
Καθοδηγητική – Εκπαιδευτική ηγεσία. Η καθοδηγητική – εκπαιδευτική ηγεσία εστιάζει στη διδασκαλία και τη μάθηση και στη συμπεριφορά των εκπαιδευτικών, όταν εργάζονται. Η επιρροή της στοχεύει στη βελτίωση της μάθησης των μαθητών μέσω των εκπαιδευτικών. Έμφαση δίνεται στην κατεύθυνση και την αποτελεσματικότητα της επίδρασης παρά στη διαδικασία της επιρροής. Στον πυρήνα της καθοδηγητικής ηγεσίας βρίσκεται η επίβλεψη και η ανατροφοδότηση (Wahlstrom & Seashore-Louis, 2008). Στα σχολεία, η εποπτεία μπορεί να εκδηλωθεί ως επαναλαμβανόμενες παρατηρήσεις εντός της τάξης οι οποίες επικεντρώνονται στις στρατηγικές διδασκαλίας, την υποστήριξη των εκπαιδευτικών (συνήθως με τη μορφή επαγγελματικής ανάπτυξης), την καθοδήγηση και την συνεργασία όταν είναι απαραίτητο. Η ικανότητα ενός σχολικού ηγέτη να δίδει ανατροφοδότηση στους εκπαιδευτικούς σχετικά με το τι συμβαίνει στην τάξη αποτελεί σημαντικό συστατικό της καθοδηγητικής ηγεσίας (Sergiovanni & Starratt, 2006). Οι σχολικοί ηγέτες αναγνωρίζονται ως ειδικοί και μέσω διαφόρων αλληλεπιδράσεων και ανατροφοδότησης με εκπαιδευτικούς στην τάξη είναι σε θέση να επεκτείνουν τη γνώση τους με διαφορετικές παιδαγωγικές προσεγγίσεις. Αυτή η αναγνώριση περιλαμβάνει υποκείμενες υποθέσεις πως οι ηγέτες των σχολείων κατέχουν κάποιο βαθμό γνώσης και κατανόησης των διαφόρων τομέων της εκπαιδευτικής διαδικασίας και έχουν κατανόηση των βέλτιστων πρακτικών για την εκμάθηση και τη διδασκαλία ενός συγκεκριμένου αντικειμένου. Μέρος της εποπτικής διδασκαλίας του διευθυντή δίνεται επίσης η δυνατότητα στους εκπαιδευτικούς να λαμβάνουν αποφάσεις που εξυπηρετούν τα συμφέροντα των μαθητών (Leithwood & Louis, 2011). Ο στόχος κάθε σχολείου είναι να εκπαιδεύσει τους μαθητές με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Τα σχόλια παρέχουν στους εκπαιδευτικούς ένα εργαλείο βοήθειας για να συνεχίσουν την ανάπτυξή τους ή να κατανοήσουν τα πράγματα που κάνουν καλά σε μια προσπάθεια να διασφαλίσουν ότι οι μαθητές θα αποκτήσουν πράγματι την καλύτερη δυνατή εκπαίδευση.
Μετασχηματιστική ηγεσία. Η μετασχηματιστική ηγεσία περιγράφει έναν συγκεκριμένο τύπο διαδι- κασίας άσκησης επιρροής, που αποβλέπει στην ενίσχυση της δέσμευσης αυτών που ακολουθούν και στην επίτευξη των στόχων του οργανισμού. Οι ηγέτες επιδιώκουν οι εκπαιδευτικοί να στηρίξουν το όραμά τους για το σχολείο και να ενισχύσουν τις ικανότητές τους, για να συμβάλουν στην επίτευξη του στόχου. Ο τύπος αυτός ηγεσίας εστιάζει κυρίως στη διαδικασία παρά σε συγκεκριμένα αποτελέσματα. Ακολούθως, η μετασχηματιστική ηγεσία αυξάνει τη συνειδητοποίηση του συλλογικού ενδιαφέροντος μεταξύ των μελών του οργανισμού και τους βοηθά να επιτύχουν τους συλλογικούς τους στόχους. Σε αυτό το στυλ ηγεσίας, δημιουργούνται συναισθηματικοί δεσμοί μεταξύ του ηγέτη και των υφισταμένων οι οποίοι παρακινούν τους εργαζομένους να αυξήσουν την απόδοση τους. Η ηγεσία μετασχηματισμού καταδεικνύει τη σημασία της ύπαρξης ενός κοινού στόχου και την ενδυνάμωση της αίσθησης του σκοπού, της κατεύθυνσης και της σημασίας στο έργο των εκπαιδευτικών. Οι ηγέτες συνήθως χαρακτηρίζονται από το χάρισμα να μπορούν να εμπνεύσουν τους ακολούθους τους (Piccolo & Colquitt, 2006). Η ικανότητα ενός ηγέτη να εμπνέει συνήθως δημιουργεί θετική αίσθηση όπως υπερηφάνεια, αυτοπεποίθηση και κίνητρα στους υπαλλήλους του οι οποίοι συνήθως αυξάνουν τις προσπάθειες τους και δείχνουν το σεβασμό τους στον οργανισμό. Οι μετασχηματιστικοί ηγέτες δημιουργούν επίσης υψηλές προσδοκίες στο προσωπικό τους και συνήθως προσφέρουν ευκαιρίες μάθησης, ώστε οι υπάλληλοι να είναι περισσότερο ανεξάρτητοι και να χρησιμοποιούν τις ικανότητές τους για κριτική σκέψη, όταν προκύψουν προβλήματα.
Συναλλακτική ηγεσία. Η συναλλακτική ηγεσία βασίζεται στην ανταλλαγή απόψεων μεταξύ των ηγετών της σχολικής μονάδας και των εκπαιδευτικών. Συγκεκριμένα, ο ηγέτης διαπραγματεύεται τις επιθυμίες των εκπαιδευτικών έως ότου επιτευχθεί συμφωνία. Σε αρκετές περιπτώσεις η συναλλακτική ηγεσία συγχέεται με τη μετασχηματιστική ηγεσία. Παρά ταύτα στην συναλλακτική ηγεσία ο εκπαιδευτικός εργάζεται για να λάβει συγκεκριμένα ανταλλάγματα, και δεν ακολουθεί το όραμα του ηγέτη (Bush & Glover, 2003).
Ηθική ηγεσία. Η ηθική ηγεσία βασίζεται στις αξίες και πεποιθήσεις των ηγετών. Η προσέγγιση είναι παρόμοια με το μετασχηματιστικό μοντέλο με τη διαφορά ότι στην ηθική ηγεσία υπάρχει μία πιο ισχυρή βάση αξιών, που μπορεί να είναι πνευματική. Ακόμα, η ηθική ηγεσία προσφέρει στο σχολείο μία σαφή αίσθηση σκοπού (Bush & Glover, 2003).
Συμμετοχική ηγεσία. Κάθε μέλος του σχολικού οργανισμού μπορεί να αναλάβει ηγετικό ρόλο με τη συμμετοχή να βελιτώνει την αποτελεσματικότητα του σχολείου. Ειδικότερα, η συμμετοχική ηγεσία δίνει πρώτιστα έμφαση στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Η προσέγγιση αυτή υποστηρίζει την έννοια της διανεμημένης ή κατανεμημένης ηγεσίας και συνδέεται με τις δημοκρατικές αξίες και την ενδυνάμωση. Η συμμετοχική ηγεσία στόχο έχει να οδηγήσει σε βελτιωμένα αποτελέσματα μέσω της δέσμευσης για εφαρμογή των αποφάσεων που έχουν συμφωνηθεί (Bush & Glover, 2003).
Διοικητική ηγεσία. Η διοικητική ηγεσία δίνει έμφαση στη διεκπεραίωση των υποχρεώσεων των εργαζομένων, και σύμφωνα με τους Bush και Glover (2003) έμφαση δίνεται στα καθήκοντα και τη συμπεριφορά του επικεφαλής. Η συμπεριφορά των μελών του οργανισμού είναι λογική και η επιρροή ασκείται μέσω της δικαιοδοσίας που παρέχει η θέση στην ιεραρχία του οργανισμού. Το μοντέλο αυτό είναι παρόμοιο με το μοντέλο μάνατζμεντ.
Μεταμοντέρνα ηγεσία. Η μεταμοντέρνα ηγεσία είναι ένας σχετικά πρόσφατος τύπος ηγεσίας και εστιάζει στις υποκειμενικές εμπειρίες των ηγετών και των εκπαιδευτικών και στις διαφορετικές ερμηνείες που δίνονται στα γεγονότα από διαφορετικά άτομα. Δεν υπάρχει αντικειμενική πραγματικότητα μόνο πολλαπλές εμπειρίες των μελών του οργανισμού. Αυτή η προσέγγιση δεν παρέχει πολλές οδηγίες για τους ηγέτες εκτός από την αναγνώριση της σημασίας του ατόμου (Bush & Glover, 2003).
Διαπροσωπική ηγεσία. Η μορφή αυτή ηγεσίας αναφέρεται στις σχέσεις του ηγέτη με τους εκπαιδευτικούς, τους γονείς και τους μαθητές αλλά και οποιαδήποτε ομάδα ατόμων έρχεται σε επαφή με το σχολείο. Σύμφωνα με τους Bush και Glover (2003, σελ. 21) οι ηγέτες «έχουν ανεπτυγμένες διαπροσωπικές ικανότητες, που τους δίνουν τη δυνατότητα να αλληλεπιδρούν αποτελεσματικά τόσο με τα μέλη της σχολικής κοινότητας όσο και με άτομα εκτός σχολείου».
Συγκυριακή ηγεσία. Η συγκυριακή ηγεσία βασίζεται στην παραδοχή πως κανένα από τα μοντέλα ηγεσίας που προαναφέρθηκαν δεν μπορεί να είναι απόλυτα συμβατό με το εκάστοτε σχολικό περιβάλλον, και επομένως, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος θα πρέπει να υιοθετήται το κατάλληλο μοντέλο ηγεσίας. Ειδικότερα, η συγκυριακή ηγεσία «εστιάζει στο πώς οι ηγέτες αντιμετωπίζουν τις μοναδικές συνθήκες ή προβλήματα που καλούνται να επιλύσουν. Η ποικιλομορφία που παρουσιάζει το περιβάλλον κάθε σχολείου υπαγορεύει αυτόν τον τύπο ηγεσίας. Οι ηγέτες καλούνται να προσαρμόσουν τις προσεγγί- σεις τους στις ειδικές συνθήκες του σχολείου και στις εκάστοτε περιστάσεις» (Bush & Glover, 2003).
«Ο Αποτελεσματικός Ηγέτης»
Επιβεβαιώνοντας τα παραπάνω, στον Ελληνικό χώρο οι Θεοφιλίδης και Στυλιανίδης (2000) ανέφεραν ότι ο αποτελεσματικός ηγέτης πρέπει να αναπτύσσει σαφές σχολικό όραμα, να καθορίζει τις αρμοδιότητες των εργαζομένων και τα πλαίσια ευθύνης τους, να είναι επικοινωνιακός και να επανεξετάζει τις υφιστάμενες διαδικασίες που εφαρμόζονται, να αισθάνεται δέσμευση απέναντι στο σχολείο και τους εκπαιδευτικούς – μαθητές, να εστιάζει στην ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών και να υποστηρίζει όλα τα μέλη του σχολείου με στόχο τη βελτιστοποίηση της απόδοσής τους.
Σύμφωνα με αυτά ο σχολικός ηγέτης θέτει ως προτεραιότητα την ακαδημαϊκή επίδοση και ανάπτυξη των μαθητών, αξιοποιεί την τοπική κοινότητα, εστιάζει σε τρεις συγκεκριμένες πρακτικές ηγεσίας, τη θέσπιση στόχων και κατευθύνσεων, την ανάπτυξη του προσωπικού και τον επανασχεδιασμό της σχολικής μονάδας, εξισορροπεί τις σχολικές πιέσεις, είναι εργατικός και αφοσιωμένος, εργάζεται ομαδικά με όλα τα μέλη του σχολικού οργανισμού, και λαμβάνει προσεκτικά υπόψη το σχολικό περιβάλλον και τη σχολική κουλτούρα.
«Επαγγελματική Ανάπτυξη των Εκπαιδευτικών μέσω της καθοδήγησης και συνεργασίας, τo Παραδοσιακό μοντέλο επαγγελματικής ανάπτυξης -Αναγκαιότητα της επιμόρφωσης / Ανασταλτικοί παράγοντες»
Γενικότερα, ο στόχος της επαγγελματικής ανάπτυξης πρέπει να είναι η αλλαγή ή η διαμόρφωση των αντιλήψεων των εκπαιδευτικών σχετικά με τις πρακτικές διδασκαλίας που θα βελτιώσουν την αποτελεσματική μάθηση των μαθητών και τα επιτεύγματά τους στην τάξη.Επίσης, οι διευθυντές πέρα από την καθοδήγηση μπορούν να συμμετέχουν συνεργατικά στην παροχή πρόσθετων εκπαιδευτικών μεθόδων για την καλύτερη υποστήριξη της μάθησης των μαθητών καθώς επίσης μπορούν να είναι παρόντες στο περιβάλλον της τάξης, διαμορφώνοντας εκπαιδευτικές στρατηγικές για τους εκπαιδευτικούς, βοηθώντας στην οργάνωση του εκπαιδευτικού περιβάλλοντος (Nielsen, Barry, & Staab, 2008).
Τα άτομα που παρέχουν τις γνώσεις είναι σκοπεύουν να εμπνεύσουν τους εκπαιδευτικούς να κάνουν επαγγελματικές και εκπαιδευτικές αλλαγές στις αίθουσες διδασκαλίας τους με την ελπίδα οι αλλαγές αυτές να οδηγήσουν σε βελτιωμένα μαθησιακά αποτελέσματα στην τάξη.Οι σπουδές που παρακολουθούν οι εκπαιδευτικοί συμβάλλουν στη διαμόρφωση των γνώσεων τους, παρά ταύτα οι προσωπικές παρατηρήσεις και οι εμπειρίες στο σχολείο μπορεί να έχουν μεγαλύτερη επιρροή στους εκπαιδευτικούς από ότι μέρος των σπουδών τους, πριν μπουν στον χώρο του σχολείου (Theriot & Tice, 2009).
«Ηγεσία και επαγγελματική εξέλιξη»
Αναγνωρίζοντας ότι οι εκπαιδευτικοί πρέπει τελικά να είναι υπεύθυνοι για τη δική τους εκμάθηση, ο Bredeson (2000) περιέγραψε το ρόλο του ηγέτη του σχολείου, ως το άτομο που πρέπει να ενθαρρύνει, να καλλιεργεί και να υποστηρίζει τη μάθηση των εκπαιδευτικών.
«Ο ρόλος του σχολικού ηγέτη»
Σύμφωνα με το AITSL (2015 στο Τσαρούχα, 2017) οι σχολικοί ηγέτες στο πλαίσιο της σύγχρονης επαγγελματικής τους δράσης, δρουν σε πέντε διαφορετικούς επαγγελματικούς τομείς: καθοδήγηση της διδασκαλίας και της μάθησης, ανάπτυξη προσωπική και ομαδική, καθοδήγηση για την βελτίωση, την καινοτομία και την αλλαγή, καθοδήγηση της διαχείρισης και της ηγεσίας του σχολείου και, συνεργασία με την κοινότητα.
«Συμπεράσματα»
Σήμερα, ο σχολικός ηγέτης καλείται να δημιουργήσει ένα σύνολο ικανοτήτων και δεξιοτήτων τις οποίες πρέπει να είναι σε θέση να χρησιμοποιεί και να συνδυάζει ώστε να μπορεί να επιτύχει τους στόχους που έχουν τεθεί για τη σχολική μονάδα και τα μέλη της.
Κρανιώτη Άννα, Εκπαιδευτικός, ΠΕ02
[email protected]