της Πηνελόπης Ζαρδούκα
(μια ενδεικτική παρουσίαση ποιημάτων της ψυχολόγου και ποιήτριας Βαλέριας Κουδουμογιαννάκη καθώς και μια συζήτηση γύρω από την ποίηση και την έννοια της «queer» δημιουργίας.)
Στην εναγώνια προσπάθεια να επικρατήσουμε, χαρακτηριζόμαστε από τα συναισθήματα που εκδηλώνουμε στο κοινωνικό μας περιβάλλον. Το ευγενέστερο όλων, αλλά και το πιο απόκοσμο, αυτό που μας αποπροσωποποιεί και μας οδηγεί σε μια ενσυνείδητη ανυπαρξία, είναι το συναίσθημα του έρωτα.
Γιατί δεν υπάρχουμε όταν ερωτευόμαστε, δεν έχουμε τη δύναμη του αυτοπροσδιορισμού ξέχωρα απ’ το υποκείμενο του πόθου μας. Στιγμιαία, εκχωρούμε το είναι μας σ’ εκείνον ή σ’ εκείνη, ο λογισμός μας μεταστρέφεται και η αντικειμενική μας κρίση κλονίζεται. Ξεκινάει μια αποδόμηση του εαυτού δίχως προηγούμενο, η ζωή ετεροβατεί ερήμην μας στην επιθυμία που διατρανώνει τον έρωτα ως τον απόλυτο ψυχοσωματικό καταλύτη.
Στην καλλιτεχνική έκφραση, ο έρωτας αποκτά έναν ολόκληρο κόσμο αισθητοποίησης της ταυτότητάς του που ιδίως στην ανθρώπινη επικοινωνία, παίζει σημαίνοντα ρόλο ως προς την ποιότητα της καλλιτεχνικής δημιουργίας αυτής καθαυτής. Ιδιαίτερα, στον ποιητικό λόγο, μετουσιώνεται η ερωτική επιθυμία σε εξομολόγηση, σε εξύμνηση, σε συνειδητοποίηση, προοδευτικά σε αφηγηματικό χρονικό ενός και μοναδικού συναισθηματικού βιώματος.
Πιο συγκεκριμένα, στα ποιήματα βρίσκουμε το ποιητικό υποκείμενο να ερωτεύεται, να επιθυμεί, να το διεκδικούν, να ζει και να στοχάζεται σπαρακτικά την εμπειρία του έρωτα, να την προσδοκά, να την αποδιώχνει. Εν τέλει να την βιώνει μοναδικά και αμετάκλητα.
Αξιοσημείωτο είναι πως ο ομόφυλος έρωτας, είτε στη ζωή είτε στην τέχνη, διατηρεί και διατρανώνει ισάξια θέση και σφοδρότητα με τον ετερόφυλο. Η ποιητική παραγωγή βρίθει εκατοντάδων ομοερωτικών ενδείξεων παγκοσμίως, προτάσσοντας τους ομοφυλόφιλους καλλιτέχνες σε εκείνους που η ποιητική τους φωνή επικαιροποιεί έως τις μέρες μας ένα κοινωνικό ζήτημα ηθικής διάστασης το οποίο διερωτάται μεταξύ άλλων και το εξής: αφού αισθάνομαι και πραγματώνω την ερωτική μου επιθυμία με υποκείμενα του ίδιου φύλου, γιατί αυτό να στιγματίζεται και να περιθωριοποιείται ακόμα από ένα μέρος της κοινωνίας;
Ακολούθως η υπεράσπιση της ομόφυλης επιθυμίας είναι μια πτυχή της έννοιας του «queer» στην τέχνη. Τέτοιου είδους ποίηση διακηρύσσει το δικαίωμα του ανθρώπου να βιώνει και να διερευνά την ερωτική του ταυτότητα απροκατάληπτα, χωρίς στερεοτυπικές παρακαταθήκες και χωρίς ταμπού. Άλλωστε στη σύγχρονη πραγματικότητα, η ομοφυλοφιλία δυστυχώς ακόμα στοχοποιείται καθώς επιβιώνουν μερικώς αντιλήψεις που την εκλαμβάνουν ως ψυχική παθογένεια και συναισθηματική αναπηρία. Είναι επομένως χρήσιμη όσο και επίκαιρη η συγγραφή ποιημάτων που αναδεικνύουν ζητήματα αυτής της μορφής έρωτα. Είναι μια από τις πολλές δράσεις καταπολέμησης της κοινωνικής περιθωριοποίησης του ομοερωτισμού.
Σ’ αυτό το σημείο είναι εύστοχη η αναφορά του στίχου της Κικής Δημουλά για τον έρωτα ως «γένους οὔτε θηλυκοῦ οὔτε ἀρσενικοῦ» στο ποίημα «Πληθυντικός αριθμός». Μ’ αυτή την ποιητική σκέψη, δεν μνημονεύεται μόνο η αιτία της συναισθηματικής εμπλοκής και των δυο φύλων ισάξια στο παιχνίδι του έρωτα, μα και προκρίνεται η ισότιμη μεταχείριση όλων των ανθρώπινων αισθημάτων που γεννιούνται με αφορμή τον έρωτα ασχέτως φυλής, ηλικίας, φύλου, θρησκεύματος και πολιτισμού. Η ερωτική εκδήλωση αποκτά τον επιδραστικό της χαρακτήρα σε δυναμική αλληλεπίδραση των δύο φύλων σε συνδυασμούς διάφορους, άντρα – γυναίκας, άντρα – άντρα, γυναίκας – γυναίκας. Επιπλέον, ο έρωτας μας κάνει «ανυπεράσπιστους» όπως διατείνεται λίγο παρακάτω η ποιήτρια, όμως έχει τη δύναμη να μας συνεπαίρνει ασχέτως φυλοπροσδιορισμού και επιθυμίας ενός ή περισσότερων υποκειμένων.
Είναι άρα αναφαίρετο δικαίωμα όλων των ανθρώπινων πλασμάτων να εκδηλώνουν χωρίς λογοκρισία κοινωνική και συγγραφική τον ερωτικό τους πόθο, να τον τραγουδούν, να τον υπερασπίζονται, να τον προβάλλουν ως φυσικότητα πλαισιώνοντας καλλιτεχνικά την ερωτική τους συμπεριφορά.
Σε καμία περίπτωση δεν θέλουμε «ανυπεράσπιστους» και περιθωριοποιημένους ανθρώπους εξαιτίας των ερωτικών τους προτιμήσεων. Οφείλουμε να δώσουμε φωνή και να αφουγκραστούμε όλες τις εκδοχές της ερωτικής αυτοπαρατήρησης και περιγραφής. Γινόμαστε πιο πλούσιοι όταν αυτή η εκφραστική πολυφωνία έχει τη δυνατότητα να αφηγηθεί τον πλουραλισμό του ερωτικού ρεπερτορίου των συνανθρώπων μας και μέσω της τέχνης.
Γιατί είμαστε δυνάμει τα πάντα γύρω μας και έχουμε τη δυνατότητα να βιώσουμε πολλαπλές εκδοχές της πραγματικότητας όταν τελικώς αποδεχόμαστε το διαφορετικό.
Τέτοιες και άλλες θεματικές είχα τη δυνατότητα να συζητήσω και να διερευνήσω με την επί δεκαπενταετίας φίλη μου και ομότεχνη Βαλέρια. Ειδικότερα, η Βαλέρια Κουδουμογιαννάκη γεννήθηκε το 1989 στην Αθήνα. Κατάγεται από την Κρήτη και από τη Ρουμανία. Σπούδασε Ψυχολογία στο Ε.Κ.Π.Α και διαθέτει άδεια άσκησης επαγγέλματος από το 2011. Τα τελευταία δέκα χρόνια ασχολείται με το αντικείμενο της αυτογνωσίας και τη θεραπευτική που βασίζεται στις δυνάμεις της φύσης. Όπως διατείνεται η ίδια, η πνευματικότητα επηρεάζει όλη της τη ζωή. Συμμετέχει ενεργά στο οικοσύστημα της ΚΑΛΟ (Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία) μέσα από σεμινάρια και δράσεις σχετικές με τη συνεργατικότητα. Όσον αφορά την ενασχόλησή της με την ποίηση, επιλέγει θεματικές που θέτουν σπόρους για κοινωνικό προβληματισμό. Ιδιαιτέρως την απασχολούν ζητήματα που αφορούν τη θηλυκότητα ως κάτι το άχραντο και ιερό, ζητήματα της LGBTQ+ κοινότητας (Lesbian, Gay, Bisexual, Transgender, Queer or Questioning) και την αγάπη της για τη φύση. Δεν έχει στο ενεργητικό της κάποια ποιητική συλλογή. Ποιήματά της και επιστημονικές μελέτες έχουν δημοσιευθεί κατά καιρούς στο διαδίκτυο.
Μια σύντομη συζήτηση της Βαλέριας Κουδουμογιαννάκη με την Πηνελόπη Ζαρδούκα
Π.Ζ.: Ποιος πιστεύεις ότι είναι ο στόχος της ποίησης στις μέρες μας;
Β.Κ: «Δε γίνεται θάνατος χωρίς ζωή, ούτε ποίηση χωρίς στόχευση. Προσωπικά πιστεύω πως ο στόχος στην ποίηση είναι η έκφραση, η αποδοχή και κάποτε η λύτρωση. Σε εποχές όπως η σημερινή που το συναίσθημα γίνεται ρηχό, για να μην ακούσουμε τον επιθανάτιο ρόγχο του, εμείς οι ποιητές καλούμαστε να γράψουμε γι’ αυτό. Επίσης, η ποίηση θέλει ειλικρίνεια. Όσο πιο ειλικρινής είσαι, τόσο πιο σπουδαίο είναι αυτό που μοιράζεσαι. Γι’ αυτό κι εγώ γίνομαι όλο και πιο ειλικρινής, μιλώντας για καταστάσεις που έχω ζήσει και κυρίως αυτές που ζω. Κι όλο αυτό το προσπαθώ με μια ευγένεια. Μου αρέσει η ευγένεια στην ποίηση.»
Π.Ζ.: Πώς πιστεύεις ότι έχεις πραγματευτεί την ερωτική διαφορετικότητα στην ποίησή σου μέχρι στιγμής;
Β.Κ: «Η διαφορετικότητα έχει μεγάλη σημασία για μένα και θέλει πολύ ευγένεια. Αναφέρομαι στην «queer» ποίηση, δηλαδή την ποίηση που εκκινεί από μια περιρρέουσα ερωτική ταυτότητα. Να σημειώσω, ερωτική και όχι σεξουαλική. Ο έρωτας έχει ροή και είναι από γένος καλό. Έτσι κι εγώ θέλω να τον υμνώ, με όλες του τις όψεις. Όμως με έναν τρόπο φυσικό, γιατί θεωρώ ότι κάθε μορφή έρωτα είναι φυσική. Ο έρωτας δεν καταστρέφει, δε διαχωρίζει. Δεν έχει τυπικά και κανονικότητες. Ούτε στερεότυπα και προκαταλήψεις. Ο Έρωτας είναι. Έχει μυήσεις μετάβασης, όπως κάθε ιεροτελεστία της ζωής. Και ναι, γράφω για τον έρωτα προς τη γυναίκα. Αυτός ξυπνάει τη γραφή μου. Είναι κάτι που απλά συμβαίνει. Όπως κάθε τι που αφορά το αιώνιο και συνάμα τον τετριμμένο κόσμο στον οποίο ζούμε. Ο έρωτας κάνει ερωτήσεις στην ψυχή. Αυτή είναι η δουλειά του. Κάνει όλες εκείνες τις ερωτήσεις που εσύ αποφεύγεις.»
Π.Ζ.: Ποια είναι η κινητήριος δύναμη της γραφής σου;
Β.Κ: «Το έντονο συναίσθημα, το ασυγκράτητο, ο πόνος. Όμως αυτή δεν είναι η αιτία. Ξέρω πως έχω κάτι να πω, κάτι να μοιραστώ. Κάτι που ο κόσμος έχει ν’ ακούσει από έμενα. Θέλω να φέρω ξανά κοντά, την τέχνη του λόγου με την πρωταρχική της μορφή.»
Π.Ζ.: Με ποιες επιρροές πιστεύεις ότι έχεις εμποτίσει τη γραφή σου; Ο ομοερωτισμός είναι το ένα, ποια άλλα στοιχεία ανιχνεύεις ως ποιήτρια στα γραπτά σου;
Β.Κ: «Έχω επιρροές από τη ψυχολογία, και ειδικά του Γιουγκ, την αρχαία ελληνική πραγματεία και φιλοσοφία. Επίσης μέσα μου ζυμώνεται η κοσμοαντίληψη από επιρροές ανατολικών παραδόσεων με τη δυτική επιστήμη. Ο σαμανισμός είναι κάτι που εξασκώ, αγαπώντας τη Φύση ως κάτι Ιερό. Πιστεύω στη Θεά. Την αγαπώ και νιώθω εκείνη εμένα. Με ενδιαφέρει να αναδεικνύω θέματα που αφορούν το Ιερό Θηλυκό. Γιατί η γυναίκα είναι Ιερή.»
Ποιήματα της Βαλέριας Κουδουμογιαννάκη
QUEER MADONA
Αγαπημένη Μαντόνα
των αλλόκοτων
προσεύχομαι σε σένα
με τα χέρια και τα πόδια ανοιχτά
να δεχτώ την αιώνια αγκαλιά σου
Το μαύρο σου πέπλο
είναι για τον θρήνο
για όλα εκείνα που πέθαναν στο όνομα του φυσιολογικού
για όλες εκείνες που χάθηκαν χωρίς φωνή, χωρίς εσώρουχο
χωρίς αίμα στις φλέβες
για το πένθος της πατριαρχίας
που βρυχάται στον επιθανάτιο ρόγχο της
Με σκισμένα ρούχα
ήρθαν και σε βρήκαν τα βιασμένα της Γης
τα αλλόκοτα παιδιά μιας αλλόκοτης Μήτρας
Γι’ αυτό κάτω από το μαύρο, φοράς το ροζ σου πέπλο
το σκοτάδι σου το προστατεύει
το ροζ των ζαχαρωτών και των πον πον
το ροζ του ανθρώπινου χαδιού
γιατί ξέρεις πως
δεν υπάρχει τίποτα πιο θεϊκό
απ’ το ανθρώπινο χάδι
Και δεν είσαι παρθένα
έχεις το θείο Έρωτα στη ρωγμή του στήθους σου
δίνεσαι στη δημιουργία
δίνεσαι στη Θεουργία
μεταξύ Φωτός και Σκοταδιού
δίνεσαι στη Ζωή και στο Θάνατο.
Η εκκλησία σου είναι σκοτεινή
πάντα με μια λίμνη μέσα.
να βυθίζονται στα κρύα σου νερά
οι πίκρες του κόσμου
Η εκκλησία σου μοιάζει με σπηλιά
των πρωτόγονων ενστίκτων φωλιά
εκεί που ο άνθρωπος έμαθε ν’ ανάβει φωτιά
Αγαπημένη Μαντόνα
των αλλόκοτων
προσεύχομαι σε σένα
με τα χέρια και τα πόδια ανοιχτά
να δεχτώ την αιώνια αγκαλιά σου
Δε ζητώ μετάνοια γιατί δεν γνωρίζεις τί είναι
ζητώ μονάχα αυτό που μπορείς να δώσεις
τη συμπόνια σου
Την αιώνια μαυρορόζ αγκαλιά σου.
***
Ανάσα ρόδινη
Η ανάσα σου απλώθηκε
στον λαιμό μου
Γέμισαν πέταλα ρόδου
οι πνεύμονές μου
τόσο, που η τραχεία μου έφραξε
[κι] όχι άδικα
Αργά θέλω
να γλυκαίνω
Θεά μου
Φύτεψε σπόρους
τριανταφυλλιάς
στο στήθος μου
Τ’ αγκάθια
είναι δική μου υπόθεση
Μονάχα ανέπνεε
ρόδο χλωμό
στον λαιμό μου
***
Ιερός γάμος
Χέρι νυμφεύεται χέρι
Χάδι νυμφεύεται χάδι
Το δικό μου πρωινό ξύπνημα,
με το δικό σου.
Η καρδιά μου σε ιερό γάμο
με τη καρδιά σου.
Η μόνη τελετουργία που τον επικυρώνει
είναι η αγάπη και ο έρωτάς μας.
Τα μόνα φυλ(λ)α που συμμετέχουν
είναι από τις σελίδες
της κοινής μας ζωής.
Η μόνη θεότητα που μας ευλογεί
είναι αυτή που νιώθω
κάθε φορά
που σε κοιτώ στα μάτια.
Είναι η ίδια θεότητα
που γεννάει παιδιά
σε όλες τις φυλές
σε όλα τα ζωντανά
του ορίζοντα.
Αυτή που συγκρατεί τα αστέρια
στην αγκαλιά της νύχτας
ως αιώνιους συντρόφους.
Τη θάλασσα με την αλμύρα της
Το χώμα με τις ρίζες.
Έτσι κι εγώ,
συντρόφισσά σου
χέρι με χέρι
καρδιά με καρδιά
ρίζα με ρίζα
η θάλασσα μας και η αλμύρα της
***
Το μπλε τριαντάφυλλο
Ήρθε ο καιρός να μιλήσω για το μπλε τριαντάφυλλο.
Το γνώρισα 18 χρονών, σε ένα μπαρ στα Εξάρχεια. Ήταν λίγο μετά αφού το ’διωξαν οι δικοί του από το σπίτι. Το ’διωξαν όταν έμαθαν πως είναι φυσικό μπλε. Ως τότε νόμιζαν πως έβαφε τα πέταλά του για να ναι στη μόδα. Όταν ’μάθαν πως ήταν φυσικό μπλε δεν το χώνεψαν. Πώς; Το δικό μας το παιδί φυσικό μπλε; Του φώναξαν! Κανείς στην οικογένεια δεν είναι μπλε! Μονάχα ο γερό-Τριαντάφυλλος που τρελάθηκε κάτω στην Κρήτη. Εντάξει να είσαι ροζ, κόκκινο ή λευκό ή ακόμα και δίχρωμο. Μα μπλε; Πού ακούστηκε;
Έτσι το πέταξαν έξω από το σπίτι. Είχε μεθύσει. Ο ιβίσκος του έγινε μπλε από το αλκοόλ. Το πήρα σπίτι μου. Ζήσαμε μαζί κάμποσο καιρό. Το φρόντισα, κι άρχισε να μοσχοβολάει. Μια μέρα γνώρισα ένα μπλε κορίτσι κι το ερωτεύτηκα. Μου ήρθε η ιδέα να της χαρίσω το μπλε τριαντάφυλλο που μοσχοβολούσε ένα ολόκληρο τετράγωνο.
Κείνη όμως μετά από μέρες πήγε να το κάψει. Της φάνηκε μαγγανεία, κακιά μαγεία, ξορκισμένο. Δεν μπορεί να είναι φυσιολογικό. Ένα μπλε τριαντάφυλλο! Το μπλε κορίτσι το ’δωσε πίσω με μανία.
Κι εγώ το πήρα. Το φρόντισα. Εκείνο στενοχωρήθηκε. Έφυγε από το σπίτι. Βγήκε μια παρέα από κάκτους που τους είχαν διώξει οι δικοί τους. Είχαν τρίχες αντί για αγκάθια κι άλλοι πούπουλα. Πώς γίνεται κάκτος χωρίς αγκάθια; Έτσι τους πέταξαν στο δρόμο. Ήταν κι ένας φίκος με στρας που δεν ήταν βαρετός. Πώς γίνεται ένας φίκος να μην είναι βαρετός; Τον διώξανε κι αυτόν!
Κάνανε καλή παρέα όλοι μαζί. Μια μέρα όμως βρήκα το μπλε τριαντάφυλλο πεσμένο στο δρόμο. Το ’χαν τσαλαπατήσει με μανία, κι είχε χάσει όλα του τα πέταλα. Το σήκωσα στα χέρια και το πήγα σπίτι. Του ’δωσα μπλε νερό και ήπιε. Συνήλθε μετά από μέρες, έβγαλε πέταλα αλλά του πήρε πολύ καιρό να ξαναγίνουν δυνατά και ευωδιαστά. Τότε γνώρισα ένα άλλο μπλε κορίτσι. Σκέφτηκα ας της κάνω δώρο το τριαντάφυλλο.
Ήμουν ερωτευμένη. Κείνη όμως το φρόντιζε μονάχα για να βγάζει σέλφι μαζί του. Της το ζήτησα πίσω. Γύρισα σπίτι με το μπλε τριαντάφυλλο, μα την επόμενη μέρα είχε φύγει. Βρήκε δικό του σπίτι στα Εξάρχεια. Έμεινε κλεισμένο εκεί για πολύ καιρό. Μια μέρα κοίταζε από το μπαλκόνι και είδε ένα πράσινο τριαντάφυλλο.
Το ακολούθησε. Πήγαινε σε μια γιορτή λουλουδιών. Ήταν όμως όλα περίεργα λουλούδια, πανέμορφα αλλόκοτα. Τόση πολυχρωμία. Τόση ευωδιά. Είχα προλάβει τη γιορτή στο τέλος της. Το μπλε τριαντάφυλλο ξαναβρήκε τους φίλους του τους κάκτους και τον φίκο.
Την επόμενη μέρα πήγαν μαζί και νοίκιασαν ένα σπίτι. Πέρασε καιρός και δεν το ξαναείδα. Όμως άκουγα συχνά για ένα τριαντάφυλλο μπλε που ευωδίαζε και χρωματίζονταν οι τοίχοι. Είχε χρωματίσει πολλούς τοίχους στην Αθήνα. Ήταν χαρούμενο!
Δυσκολεύτηκα να πω την ιστορία του. Ξέρετε, χτες μου ήρθε ένας ευωδιαστός τοίχος στο σπίτι μαζί μ’ ένα μπλε μπουμπούκι. Αυτή τη φορά το μικρό αυτό θα μείνει μαζί μου! Δε θα το δώσω πουθενά! Μονάχα όταν ενηλικιωθεί θα χαρώ να ευωδιάσουμε μαζί τη γειτονιά. Κι αν φύγει εγώ θα ’μαι πάντα εδώ για τα μπλε τριαντάφυλλα.